Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Ο ΙΣΚΙΟΣ ΤΟΥ

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Ο ΙΣΚΙΟΣ ΤΟΥ
"Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Ο ΙΣΚΙΟΣ ΤΟΥ"
ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥ ΕΞΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Mandela - Free Spirit

Mandela - Free Spirit

Τρίτη 28 Ιανουαρίου 2014

Ύλη και δομή



Ο άνθρωπος λοιπόν φαίνεται ότι εκλαμβάνει πρωταρχικά τη μορφή (δομή) των πραγμάτων και αυτή κατανοεί-νοηματοδοτεί. Προηγείται η μορφή-δομή της ύλης: όπως ο αγγειοπλάστης, πρώτα φτιάχνει τη μορφή, τη φαντάζεται στον νου του, τη διανοείται, και μετά χύνει την άμορφη μάζα-ύλη-περιεχόμενο (Φίσερ, 149-54). Τα επιμέρους όμως συστατικά στοιχεία, τα υλικά άτομα δεν παίζουν κανέναν ρόλο;

Ο Φίσερ[1] ισχυρίζεται το αντίθετο: από την άλλη όμως, και τα άτομα, τα υλικά συστατικά στοιχεία, οι θεμελιώδεις ουσίες-οντότητες, έχουν περιεχόμενο, συγκεκριμένες ιδιότητες, «χωρικές ανάγκες» που δημιουργούνται από τις εν λόγω ιδιότητες, την ενέργειά τους, την ηλεκτρική τους πόλωση-φορτίο κ.ά. θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνιστούν μια βαθιά δομή ή βαθύτερη από τη δομή σύμπλεξής τους (τους δεσμούς και τη διάταξη στον χώρο). Και λόγω αυτών των ιδιοτήτων, αλληλεπδρούν με ορισμένο τρόπο και ευνοούν ορισμένες δομές-σχέσεις μεταξύ τους. Οι σχέσεις όμως και οι δομές αυτές, οι ιδιότητες, δεν είναι στατικές και σταθερές, αλλάζουν συνεχώς, καθώς οι συνθήκες του περιβάλλοντος αλλάζουν, αλλάζει η ενέργεια, το φορτίο, η κίνησή τους. Ενώ οι προϋπάρχουσες ιδιότητές τους ευνοούν ορισμένες κινήσεις και συμπεριφορές, υπό ορισμένες συνθήκες, και όχι άλλες. Τελικά η δομή-μορφή δεν είναι μια αυθύπαρκτη προϋπάρχουσα ιδέα, αλλά προκύπτει άμεσα και σε συνάρτηση με τις ιδιότητες των ατόμων και τις μεταξύ τους υλικές ιδιότητες και από τις αλληλεπιδράσεις που αυτές προκαλούν ανάμεσα στα άτομα.

Οι ιδιότητες αυτές εξαρτώνται πάλι από την ενέργεια, τις σχέσεις (που θα μπορούσαμε να τα δούμε ως ανταλλαγή πληροφορίας) μεταξύ των στοιχειωδών-θεμελιωδών σωματιδίων (κουάρκ-ηλεκτρόνια) που συναποτελούν τα άτομα, τα συστατικά τους δηλαδή στοιχεία. Η ίδια η συμμετρία που συναντάμε σε ορισμένες δομές (όπως οι κρύσταλλοι) εξαρτάται από τις ιδιότητες της ύλης: υπάρχουν 32 συμμετρικές τάξεις (κρύσταλλοι), οι οποίες συνδέονται στενά με τη δομή του ατόμου (ό.π.: 155). Επομένως, θα υποθέταμε ότι και το άτομο είναι μια δομή-μορφή = βαθιά δομή που απλώνεται-ξεδιπλώνεται στον χώρο-χρόνο μέσα από τις ιδιότητές του, οι οποίες μεταβιβάζονται-διαχέονται μέσα από τις αλληλεπιδράσεις που προκαλούν με άλλα άτομα, αλληλεπιδράσεις όχι τυχαίες (αν και με μια ορισμένη γκάμα δυνατοτήτων-επιλογών-πιθανών καταστάσεων) αλλά προ-καθορισμένες ενδεχομενικά-πιθανοκρατικά που τελικά παίρνουν κάποια συγκεκριμένη μορφή-δομή ανάλογα με τις συνθήκες.

Το να περάσουμε τώρα στην κοινωνία και τους ανθρώπους είναι δύσκολο, διότι προκύπτει ο κίνδυνος της απλούστευσης-αναγωγισμού, αλλά αναγκαίο: ποια είναι εκείνα να βασικά υλικά, τα στοιχειώδη συστατικά («σωματίδια»), και πώς θα αναδιαταχθούν στον χωροχρόνο σε μια νέα δομή-μορφή (και ποια είναι αυτή η δομή) που θα είναι η νέα επαναστατική-αναρχική κοινωνία; Ο Έρνστ Φίσερ, από μια μαρξιστική σκοπιά, μας λέει ότι τα συστατικά στοιχεία σε μια κοινωνία είναι οι παραγωγικές δυνάμεις που αλλάζουν και έτσι επιβάλλουν την αλλαγή της δομής, τις παραγωγικές-οικονομικές και τελικά τις κοινωνικές σχέσεις. Παράλληλα όμως δέχεται ότι και το εποικοδόμημα, δηλαδή ο πολιτισμός, οι αξίες, οι ιδεολογίες επηρεάζουν, συχνά καθοριστικά, τη δομή. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι και αυτοί οι παράγοντες αποτελούν συστατικά στοιχεία που στην αλληλεπίδρασή τους, είτε τα ήδη υπάρχοντα είτε και νέα που εμφανίζονται ιστορικά, δημιουργούν νέες δομές-μορφές στη θέση των προηγούμενων που διαλύονται και εξαφανίζονται. Ποια είναι λοιπόν αυτά τα προϋπάρχοντα στοιχεία (αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου, ιδέες και αξίες, αισθητικά πρότυπα, μοντέλα σκέψης, λόγοι-discourses), που με την αναδιάταξή τους στο χώρο και με νέες σχέσεις-αλληλεπιδράσεις να διαμείβονται μεταξύ τους θα γεννήσουν νέες κοινωνικές δομές; Ή ποια άγνωστα ακόμα, ή και νεοεμφανιζόμενα, θα παίξουν αλληλεπιδρώντας το ένα με το άλλο καταλυτικό ρόλο στην αποδόμηση του υπάρχοντος και στη δημιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων και ανθρωπολογικών τύπων, δηλαδή δομομορφών;

Το αρχέτυπο της ελευθερίας, η προθετικότητα της συνείδησης για αυθεντικά πράγματα που έχουν απόλυτη-αξία-και για την αλήθεια, η αλληλεγγύη, η ομαδικότητα και η αρμονία, η συμμετρία και η λογική δομή που συνέχει τα ανθρώπινα καλλιτεχνήματα και εν γένει τα πνευματικά δημιουργήματα, ένα νέο φαντασιακό που ενοποιεί το άτομο με την κοινωνία, αναιρώντας την φαινομενική μεταξύ τους αντίθεση, μια ανανεωμένη ουκουμενική ανθρωπινότητα-προθετικότητα-συνειδητότητα, η απόλυτη ισότητα μέσα από τη διαφορετικότητα (αναίρεση της διχοτομίας). Αλλά και η πίστη ως γνήσια γνώση, δηλαδή ως ενόραση της αλήθειας (όχι με τη παραφθορά της στη θρησκευτική εκδοχή της), η διαχρονική άρνηση και η αντίσταση στην εξουσία-καταπίεση συνδυασμένη με την κατάφαση-θετικότητα της δημιουργίας-πνευματικότητας του ανθρώπου ως οικουμενικού υποκειμένου, η φαντασία και η έκπληξη, το αδιανότητο και το αποκλίνον που δημιουργεί τα άλματα και τα μεγαλεία του ανθρώπου στην τέχνη και την επιστήμη – κόντρα στη συμβατική κοινή λογική. Και όλα αυτά σε συνδυασμό με την πνευματικοποίηση του δημόσιου χώρου – καθότι το διαδίκτυο, ως ψηφιακός χώρος είναι άυλος – τις νέες τεχνολογίες με τις ασύλληπτες παραγωγικές δυνάμεις που ελευθερώνουν… να μερικές σκέψεις για τις δυνατότητες και ενδεχομενικότητες που ανοίγονται μπροστά μας.

28/1/2014

Δημήτρης φασόλης






[1] Έρνστ Φίσερ, 1972. «Η αναγκαιότητα της τέχνης», Αθήνα: Εκδόσεις Μπουκουμάνη.

Σάββατο 4 Ιανουαρίου 2014

Το διαμάντι, ο γραφίτης και ο ρόλος-σημασία της δομής



Καθώς σταχυολογούσα πρόσφατα πληροφορίες γύρω από τα υλικά σώματα, εν όψει  σχετικού σχολικού μαθήματος, έπεσα πάνω στη δομή του μορίου του γραφίτη και του διαμαντιού, κι έτσι θυμήθηκα κάτι πολύ εντυπωσιακό: ενώ τα δύο υλικά, δεν διαφέρουν στα συστατικά τους  στοιχεία, αφού αποτελούνται από μόρια άνθρακα, εντούτοις αυτό που τα διαφοροποιεί ριζικά-ποιοτικά είναι η διάταξη των ατόμων μεταξύ τους, τα οποία συγκροτούν το μόριο του κάθε υλικού. Αλλάζει δηλαδή η δομή τους, η σχέση μεταξύ των ατόμων και η συνακόλουθη διάταξη στο χώρο.
Λίγες ημέρες αργότερα, σε μια διαδραστική έκθεση τεχνολογίας-επιστήμης, ανακάλυψα με βιωματικό τρόπο κάτι που είχα διαβάσει παλιότερα στο διαδίκτυο, αλλά τώρα που το είδα στην πράξη ήταν τελείως διαφορετική η αίσθηση: σε έναν ειδικά διαμορφωμένο πάγκο υπήρχε μια διάταξη μεταλλικών ελασμάτων και καλωδίων απ’ όπου περνούσε ρεύμα. Τα λεπτά μεταλλικά ελάσματα είχαν αρχικά ένα ορισμένο σχήμα (π.χ. σχήμα που έμοιαζε με κεφάλι γάτας) και είχαν φορτιστεί με ηλεκτρικό ρεύμα. Ο θεατής-επισκέπτης παροτρύνονταν, αφού το  αποσυνδέσει από το ρεύμα, να τσαλακώσει κατά βούληση το σύρμα, όσο περισσότερο μπορεί, σε ένα ακατάστατο και άμορφο σχήμα. Κατόπιν, το επανασύνδεε με το ρεύμα και, εντός λίγων δευτερολέπτων, ο παρατηρητής, ο υποφαινόμενος δηλαδή,  έμεινα άναυδος: το μεταλλικό σύρμα επανήρθε στο αρχικό του σχήμα, μόνο του, σαν να αυτοοργανώθηκε, σαν να είχε μνήμη και συνείδηση. Τότε αναφώνησα στον διπλανό μου: «Τελικά οι ινδιάνοι είχαν δίκιο: και τα άψυχα υλικά έχουν ψυχή, πνεύμα ή όπως αλλιώς θέλεις να το πεις!». Πράγματι, διαβάζοντας τις επεξηγηματικές πληροφορίες σε μια μικρή πινακίδα, τα υλικά αυτά έχουν την ιδιότητα τα υποατομικά τους σωματίδια, τα ηλεκτρόνια και τα άτομα, να έχουν «μνήμη», να «θυμούνται» μια αρχική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν αρχικά. Εδώ, βέβαια, το ρεύμα πρέπει να παίζει καθοριστικό ρόλο στην εν λόγω συμπεριφορά των σωματιδίων και των υλικών, των οποίων είναι συστατικά στοιχεία. Το ρεύμα είναι ενέργεια που λειτουργεί ως «πληροφορία» ή «νόημα», μέσω του οποίου συντονίζονται και διατάσσονται στον χωρόχρονο τα σωματίδια.
Η ύλη, τα συστατικά από μόνα τους δεν έχουν νόημα. Τα συστατικά στοιχεία, τα σωματίδια είναι το περιεχόμενο, το οποίο χωρίς μορφή-δομή δεν έχει καμιά λειτουργία, επενέργεια, τουλάχιστον με σημασία και αντίκτυπο για τον άνθρωπο-την ανθρώπινη συνείδηση. Αλλά το ίδιο ισχύει και για την οικοδόμηση συστημάτων, με άλλα λόγια, σχέσεων μεταξύ διαφορετικών μερών-συστατικών. Αυτό που δίνει στα άτομα – στην ύλη – νόημα είναι το σχήμα, η μορφή που παίρνει η ύλη (αλλιώς, το περιεχόμενο), με άλλα λόγια η δομή. Η δομή είναι σχέση, είναι ολότητα που είναι κάτι περισσότερο από τα μέρη, τα υλικά στοιχεία. Και για να υπάρχει δομή-σχέση πρέπει να υπάρχει ενέργεια και μια χωροχρονική δομή: η διάταξη δηλαδή των ατόμων (του άνθρακα, εδώ) στον χώρο (ή, ακόμη καλύτερα, στον χωροχρόνο), και οι ενεργειακά συγκροτημένοι δεσμοί (σχέσεις) μεταξύ τους. Έτσι, αυτό που φαίνεται είναι η μορφή, ως έκφραση της δομής της ύλης. Και τελικά η διαφορετική δομή (κανονικά εξάγωνα ή τετράγωνα), που είναι μορφή, είναι η ουσία, είναι η διαφορετική ποιότητα που δίνει τις συγκεκριμένες ιδιότητες και χαρακτηριστικά ενός υλικού.
Επίσης αξιοσημείωτο και σημαντικό είναι ότι με τα ίδια υλικά-συστατικά στοιχεία μπορούν να υπάρξουν διαφορετικές δομές-μορφές.  Ξέρουμε ότι με 92 χημικά στοιχεία συντίθεται ολόκληρη η ύλη στο σύμπαν, με 3 είδη κουάρκ και το ηλεκτρόνιο, οικοδομείται ο κόσμος όλος (η αρχή της οικονομίας ισχύει για τη γέννηση και την εξέλιξη του σύμπαντος, για κάθε μορφή οργανικής και ανόργανης ύλης, ενώ όταν αυτή παραβιάζεται, τότε η δομή είναι θνησιγενής και αργά ή γρήγορα καταρρέει). Άρα, η διαφορετική ποιότητα στις σχέσεις και την οργάνωση των θεμελιωδών συστατικών στοιχείων, η διαφορετικές δομές, είναι που συγκροτούν την τόσο πλούσια σε μορφές και εκφάνσεις της πραγματικότητα, τουλάχιστον όπως την αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας. Και όταν λέμε πραγματικότητα, εννοούμε και την οργανική ύλη, τις διάφορες μορφές ζωής, και φυσικά τον άνθρωπο και τις κοινωνίες-πολιτισμούς του.
Θα επανέλθουμε
4/1/2014
Δημήτρης φασόλης 

Ένα άτομο, πολλές δομές
Διαμάντι, γραφίτης, νανοσωλήνες...: παρά το ότι έχουν την ίδια βασική χημική σύνθεση, οι κρυσταλλικές διατάξεις άνθρακα (C) διαφέρουν σημαντικά. H λέξη διαμάντι έχει την ίδια ρίζα με την αρχαία ελληνική λεξη αδάμαστος (παράγεται από α στερ. + δαμάω/δαμάζω). Κάθε άτομο C του διαμαντιού συνδέεται με τέσσερα γειτονικά άτομα C, που βρίσκονται στις κορυφές ενός κανονικού τετραέδρου. Τα άτομα συνδέονται με ισχυρούς χημικούς δεσμούς, που κάνουν το διαμάντι να είναι το πιο σκληρό υλικό. Χρησιμοποιείται σε κοσμήματα, σε εργαλεία κοπής και σε βιομηχανικές εφαρμογές, που περιλαμβάνουν ακόμη και διάτρηση μπετόν. Το διαμάντι έχει μία βασική δομή στην οποία κάθε άτομο άνθρακα συνδέεται με άλλα τέσσερα άτομα γύρω του σε διάταξη τετραέδρου.



Οι αλλοτροπικές μορφές του καθαρού άνθρακα. α) κρυσταλλική δομή του διαμαντιού β) κρυσταλλική δομή του γραφίτη γ) κρυσταλλική δομή του εξαγωνικού διαμαντιού δ) δομή του μορίου C60 ε) δομή του μορίου C540 στ) δομή του μορίου C70 ζ) άμορφος άνθρακας η) νανοσωλήνας άνθρακα (κυλινδρικό γραφένιο).