Όταν μιλούμε για ελευθεριακή παιδεία, είναι λογικό να αποσαφηνίσουμε – στο μέτρο του δυνατού – τους δύο όρους, «ελευθεριακή» και «παιδεία», για να περιγράψουμε στη συνέχεια το νόημα που προκύπτει από τον συνδυασμό τους.
Το πρόβλημα με την παιδεία είναι ότι μέχρι τώρα την έχουμε γνωρίσει ιστορικά ως ένα βαθιά ταξικό και εξουσιαστικό σύστημα. Ένα μηχανισμό του κράτους για να αναπαράγει την κυρίαρχη ιδεολογία και τις οικονομικο-κοινωνικές δομές-σχέσεις. Πάντως αυτή αποτελεί ένα σύστημα, αυστηρά οργανωμένο, ιεραρχικό και γραφειοκρατικό. Όπου οι ρόλοι και οι σχέσεις δασκάλου-μαθητή είναι εξουσιαστικές-καταπιεστικές, βασίζονται στην αυθεντία του δασκάλου και στο κύρος της θέσης του, στην πειθαρχία και την επιβολή. Ο μαθητής πρέπει να είναι ένας παθητικός δέκτης, να απομνημονεύει μηχανιστικά και να μην αμφισβητεί αυτήν την αυθεντία-εξουσία.
Από την άλλη μεριά, η λέξη-όρος «ελευθεριακός» δηλώνει άρνηση κάθε εξουσίας και κυριαρχίας, ιεραρχίας, διαχωρισμών, ρόλων, αυθεντίας, δόγματος, καταπίεσης, εκμετάλλευσης, επιβολής. Η ισότητα και η ελευθερία στην πλήρη έκφραση και πραγμάτωσή τους σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.
Πώς λοιπόν μπορούν να συνδυαστούν οι δύο αυτές αντιφατικές έννοιες, δηλαδή πώς μπορούμε να σκεφτούμε μια εκπαίδευση ελευθεριακή; Καταρχάς, το γεγονός και μόνο ότι τις εννοούμε μαζί, σημαίνει ότι θεωρούμε την παιδεία ως μια κενή έννοια που το περιεχόμενό της μπορεί να προσδιοριστεί με διαφορετικό από τον κυρίαρχο τρόπο. Πώς ξεπερνιέται λοιπόν η αντίφαση;
Αυτό μπορεί να γίνει αν προσεγγίσουμε την παιδεία ως φαινόμενο. Και κάθε φαινόμενο έχει μορφή-φόρμα (επιφάνεια) και δομή-περιεχόμενο. Υπό αυτήν την προοπτική, τι θα συμβεί αν αλλάζαμε πρώτα απ’ όλα τη μορφή της παιδείας; Λογικά θα άλλαζε σημαντικά-μετασχηματιστικά και το περιεχόμενό της. Μετασχηματιστικά, με την έννοια ότι δεν άλλαζε εντελώς, αλλά ένα σημαντικό κομμάτι του περιεχομένου της θα άλλαζε αυτόματα. Κατάσταση η οποία σταδιακά θα προκαλέσει και άλλες αλλαγές. Αυτό γίνεται γιατί η σχέση περιεχομένου/μορφής είναι άρρηκτη και διαλεκτικά προσδιορισμένη, σε μια αμφίδρομη σχέση. Αλλαγή στο περιεχόμενο συνεπάγεται, αν και όχι πάντα, αλλαγή στη μορφή∙ και, αντίστροφα, αλλαγή στη μορφή συνεπάγεται συχνά αλλαγή στο περιεχόμενο.
Τελικά, η ώσμωση του ελευθεριακού με την παιδεία, προσδίδει στο σύστημα- οργάνωση μια ελευθερία και παράλληλα στο ελευθεριακό περισσότερη οργανωτικότητα και συστηματικότητα.
Επομένως, μια παιδεία που θα έχει ριζικά διαφορετική μορφή από την αστική, χωρίς εξουσιαστικούς ρόλους και ιεραρχία, χωρίς τις αξίες και τα πρότυπα της αστικής-καπιταλιστικής κοινωνίας, όπου δάσκαλος και μαθητής θα έχουν μια ισότιμη και συνεργατική σχέση, αποκτά και ριζικά διαφορετικό περιεχόμενο. Οι ρόλοι ρευστοποιούνται – αν και δεν καταργούνται αυτόματα – και η μαθησιακή διαδικασία γίνεται αμφίδρομη, ανοικτή και σχετική, πιο ελεύθερη-δημοκρατική, πιο ισότιμη και ειλικρινής. Έτσι, το παλιό θα συνυπάρχει για ένα διάστημα με το καινούριο, το ελευθεριακό-αντιεξουσιαστικό, σε μια κατεύθυνση και διαδικασία προς την υπέρβαση του εξουσιαστικού μοντέλου.
Ο ρόλος του «δασκάλου-επιμορφωτή», αυτού που αναλαμβάνει την ευθύνη της μάθησης, δεν στηρίζεται στους τίτλους και στα πτυχία, αλλά στη διαπιστωμένη αξία και ικανότητά του στην πράξη και από τους ίδιους τους συμμετέχοντες στη μαθησιακή διαδικασία. Από την αποδεκτότητά του και την ικανότητα να μεταδίδει τη γνώση. Με άλλα λόγια, ο «δάσκαλος» δεν επιβάλλεται εξουσιαστικά και μηχανιστικά, λόγω ιδεολογικών και εγωιστικών κινήτρων, αλλά αναγνωρίζεται ως τέτοιος/α από την ίδια τη διαδικασία.
Από την άλλη όμως, αυτό προϋποθέτει ότι, ειλικρινά και αυτοκριτικά, έχουμε επίγνωση ότι χρειάζεται η γνήσια γνώση και έχουμε την ανάγκη να μορφωθούμε πραγματικά. Διότι η γνώση δεν παρέχεται στην αστική εκπαίδευση-παιδεία ή είναι ιδεολογικοποιημένη – και άρα ψευδής –, παρωχημένη και εργαλειακή. Ενώ η όποια γνήσια γνώση, είναι για λίγους.
Πού αποσκοπεί η ελευθεριακή παιδεία;
Από την παραπάνω διευκρίνιση των εννοιών ελευθεριακός και παιδεία και του πώς μπορούν να συνδυαστούν, προκύπτει και ο σκοπός και οι στόχοι μιας ελευθεριακής παιδείας.
Επειδή η έννοια της παιδείας χαρακτηρίζεται από γενικότητα και ασάφεια, είναι περισσότερο λειτουργικό-εποικοδομητικό, για να περιγράψουμε την ελευθεριακή παιδεία, να διευκρινίσουμε-αποσαφηνίσουμε πιο «παχιές» και συγκεκριμένες έννοιες, όπως γνώση, μάθηση, μόρφωση, διδασκαλία, μέθοδος.
Έτσι, μπορούμε τελικά να μιλάμε για ριζοσπαστική μάθηση και μόρφωση και να επιχειρήσουμε να τις περιγράψουμε. Η ελευθεριακή-ριζοσπαστική μόρφωση προάγει την αυτοσυνειδησία και αυτονομία του ατόμου και της κοινωνίας. Μαθαίνει και διαχέει την ελευθερία, την ελεύθερη σκέψη και πράξη. Επίσης πολύ σημαντικό, αλλά ίσως και το δυσκολότερο, να μπορέσει να ξεγράψει όλες τις άχρηστες και ψευδείς γνώσεις, μαζί με την κυρίαρχη ιδεολογία, που κληρονόμησαμε από την καπιταλιστική εκπαίδευση.
Συνεπώς, κεντρικός στόχος της ελευθεριακής παιδείας είναι η αφύπνιση της ατομικής και συλλογικής συνείδησης, ώστε το άτομο και η κοινωνία για αποκτήσουν αυτονομία-ανεξαρτησία, για να μπορούν να αυτό-οργανώνονται και να αυτό-εξελίσσονται. Η τροποποίηση της συμπεριφοράς και της σκέψης του ατόμου, ώστε να αναβαθμίζεται η ελευθερία του και να αποδεσμεύεται-αυτονομείται από τους καταναγκασμούς και τις επιταγές-επιβολή της εξουσίας. Να δρα και να συλλογίζεται αυτόνομα, ορθολογικά, χωρίς υποκειμενισμούς, αποστασιοποιημένα, δηλαδή χωρίς να παρασύρεται από τον ψυχολογισμό (την προβολή συναισθημάτων και προκαταλήψεων στην πραγματικότητα).
Και τέλος, να αποκτά την ικανότητα να αλλάζει ριζικά τις καταναγκαστικές κοινωνικές σχέσεις, προς την αταξική κοινωνία. Δηλαδή να αρνείται και να υπερβαίνει την εξουσία, αλλά και να μπορεί να ζει σε μια αταξική κοινωνία ισότιμα και αρμονικά με τους συνανθρώπους του.
Δημήτρης Φασόλης
4/3/2012
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου