Οι λόγοι των «άλλων»

Ο Μιχαήλ Μπαχτίν στο βιβλίο του «Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής», μεταξύ άλλων,  πραγματεύεται το ύφος του πεζού λόγου, το οποίο διαφέρει  ποιοτικά από το ύφος του ποιήματος. Όπως λέει, το πεζό έργο, το μυθιστόρημα χαρακτηρίζεται από έναν «πολυγλωσσισμό», μια ανοικτή, αντικειμενικευτική και κοινωνική γλώσσα, σε αντίθεση με το ποίημα που χαρακτηρίζεται από μια «κλειστή», αυστηρά προσωπική γλώσσα. Η γλώσσα του πεζού λόγου είναι ανοιχτή στην επιρροή της γλώσσας του «ξένου», την οποία την ενσωματώνει οργανικά εντός της. Το ενδιαφέρον στοιχείο στην προσέγγισή του είναι ότι συνδέει τη γλώσσα του μυθιστορήματος με τη γλώσσα της καθημερινής ζωής, με την κοινωνία, την ιδεολογία και τον πολιτισμό, κάνοντας λόγο για «πολυγλωσσισμό τόσο στον πεζό λόγο όσο και στην κοινωνία γενικότερα: «…Για την ατομική συνείδηση, η γλώσσα ως ζωντανή κοινωνικο-ιδεολογική συμπύκνωση, και πολύγλωσση γνώση, τοποθετείται στο μεταίχμιο του εδάφους της και του εδάφους του «άλλου». Η λέξη της γλώσσας είναι μια γλώσσα κατά το ήμισυ ξένη…». Παύει να είναι ξένη όταν η πρόθεση του συγγραφέα εγκατασταθεί στη λέξη, και την κάνει δική του. «Ως τη στιγμή που θα ιδιοποιηθεί, ο λόγος δεν βρίσκεται σε μια γλώσσα ουδέτερη και απρόσωπη (γιατί ο ομιλών δεν την αντλεί από ένα λεξικό. Βρίσκεται πάνω σε ξένα χείλη, ξένα συμφραζόμενα και προθέσεις, κι εκεί πρέπει να τον αδράξουν και να τον κάνουν «δικό» τους». Αυτή η ανάλυση εκφράζει την κοινωνική φύση της γλώσσας, ως προϊόν της επικοινωνίας, ως συλλογικό πλούτο της κοινωνίας και της συλλογικής δράσης των ανθρώπων, των μεταξύ τους ανταλλαγών. Επομένως, προχωρώντας τη συλλογιστική του, μπορούμε να πούμε ότι και η σκέψη, η προσωπικότητα, ο εαυτός ή το εγώ, είναι συλλογικά προϊόντα της αλληλεπίδρασης και των σχέσεων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Επομένως, βρισκόμαστε σε έναν διαρκή και αδιάκοπο διάλογο, σε μια ερωταπάντηση, σε μια κατάφαση και άρνηση με τους άλλους.

Αλλά και ο ίδιος ο Μαρξ, πολύ πρώιμα, γράφει κάτι πολύ πρωτοποριακό (Κεφάλαιο, Α τόμος, σελ 66-υποσημείωση 18): «Μια και δεν γεννιέται μαζί  με έναν καθρέφτη, ούτε σαν φιλόσοφος της σχολής του Φίχτε: «Εγώ είμαι εγώ», ο άνθρωπος καθρεφτίζει τον εαυτό του πρώτα σ' έναν άλλο άνθρωπο. Μόνο αφού αναφερθεί στον άνθρωπο Παύλο σαν προς όμοιό του, ο άνθρωπος Πέτρος αρχίζει να αναφέρεται στον εαυτό του σαν προς άνθρωπο. Έτσι όμως ό Παύλος ολόκληρος με σάρκα και οστά, με την παυλική σωματικότητά του, ισχύει γι' αυτόν σαν μορφή εμφάνισης τού γένους «άνθρωπος». Συνειδητοποιεί δηλαδή τον εαυτό του, ως πρόσωπο μέσα από το πρόσωπο του άλλου και ταυτόχρονα συνειδητοποιεί ότι είναι άνθρωπος. Δεν είναι εδώ υπερβολή να πούμε ότι η καίρια-αιχμηρή διαίσθηση του Μαρξ παραπέμπει απευθείας στις σύγχρονες θεωρίες για τους κατοπτρικούς νευρώνες αλλά και της κοινωνικής ψυχολογίας και συνείδησης.

Όπως λέει ο Μπαχτίν, το ιδίωμα μιας γλώσσας, και γενικά η γλώσσα, μεταβάλλεται μέσω της «υβριδιοποίησης», της ανάμιξης διαφορετικών και «ξένων» γλωσσικών στοιχείων. Το ίδιο όμως συμβαίνει και με την ιδεολογία, αλλά και με την καθημερινή ζωή: ο τρόπος ζωής, οι αντιλήψεις, οι συνήθειες-συμπεριφορές, ο πολιτισμός είναι ένα υβρίδιο – ανακάτεμα διαφορετικών οπτικών και στοιχείων. Βέβαια οι ολοκληρωτικές ιδεολογίες το παραγνωρίζουν αυτό και θέλουν να το καταστείλουν. Ο ολοκληρωτισμός και ο εθνικισμός-σωβινισμός προσηλώνονται φανατικά (θρησκευτικά,δογματικά) στο «παρελθόν» ως κάτι γνήσιο-αυθεντικό και καθαρό από «αλλότριες» προσμίξεις. Κάτι φυσικά που είναι ψευδές. Όμως, αυτή η εμμονή με το παρελθόν, με την ταυτότητα είναι σχεδόν αυτιστική. Ωστόσο, η ίδια η ζωή, η ζώσα πραγματικότητα, ξεπερνά την όποια ιδεοληψία και εμμονή. Για παράδειγμα, βλέπουμε οι πούροι εθνικιστές-φασίστες έχουν για συζύγους «ξένες» γυναίκες, γεγονός που τους «σώζει», δηλαδή αμβλύνει την αντίφαση – που γεννά έναν παραλογισμό – με τις πραγματικές συνθήκες της ζωής (οι οποίες είναι ανοικτές στις επιρροές και τη «γλώσσα του άλλου», δηλαδή στα υβρίδια)  που έχουν οι ιδέες τους. Δίνοντάς τους όμως έτσι κι ένα άλλοθι, το οποίο δεν χάνουν την ευκαιρία να το εκμεταλλεύονται προς όφελός τους, ως υπεράσπιση του εαυτού τους: «εγώ φασίστας-ρατσιστής; μα έχω παντρευτεί αλλοδαπή». Η υβριδιακότητα λοιπόν, δεν θα ’πρεπε να υπάρχει για την εκάστοτε κλειστή-ολοκηρωτική ιδεολογία, αλλά, αφού υπάρχει, αποκρύπτεται και ενσωματώνεται με τον κυρίαρχο-ηγεμονικό λόγο σαν στοιχείο της ταυτότητας.

Έτσι, για παράδειγμα, η έντονη επίδραση της μικρασιατικής ζωής και κουλτούρας στα τραγούδια, στα ρούχα, στη διατροφή κλπ των ελλήνων που ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή και από τις δυο μεριές του Αιγαίου, βαπτίστηκε «ελληνική παράδοση». Ενώ σε μια άλλη κοινωνία, ανοικτή στον κόσμο, θα δινόταν έμφαση ακριβώς στην υβριδιακή «φύση»-χαρακτήρα της κοινωνικής ζωής και των πολιτισμών, όπου τα σύνορα και οι κανονικότητες παραβιάζονται συνεχώς. Θα δινόταν θετικό πρόσημο σε αυτήν την ανοικτότητα-υβριδιακότητα και θα ήταν μια αξία και πρότυπο ζωής. Σε αντίθεση με τη μονήρη και κλειστή σκέψη-νοοτροπία-αντίληψη που ομφαλοσκοπεί μέσα στα νεκρά νερά της «παράδοσης» και των «ιδανικών της φυλής». Ουσιαστικά όμως οι ολοκληρωτικές, εθνοκεντρικές και εθνικιστικές ιδεολογίες αγνοούν την αλήθεια: ότι ο κάθε άνθρωπος αποκτά συνείδηση του εαυτού του και του κόσμου (αλλά και κάθε ομάδα, κοινότητα ή κοινωνία αποκτά συλλογική συνείδηση, γλώσσα, έννοιες, πολιτισμό, ιδέες), χάρη ακριβώς στην αλληλεπίδραση με άλλους πολιτισμούς, αντιλήψεις, οπτικές του κόσμου και τρόπους ζωής. Μέσα από τη γλώσσα του «άλλου», την οποία ερμηνεύει και επανερμηνεύει αδιάκοπα, ερμηνεύει έτσι και τον εαυτό του (και η κοινωνία το είναι της). Και ταυτόχρονα, ερμηνεύοντας, κάνει κριτική, κατανοεί, συνδέεται, ταυτίζεται αλλά επίσης αμφισβητεί και συγκρούεται με τον λόγο-γλώσσα του «άλλου», συνδιαλέγεται διαρκώς και διαλογίζεται, μέσα σε ένα γόνιμο πλαίσιο αποδόμησης και δόμησης νέων γλωσσών, αξιών, οπτικών και κοσμοθεωριών.

Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι σε περιόδους αποδόμησης των κλειστών συστημάτων σκέψης και γλώσσας (π.χ. ελληνιστικά κράτη, ρωμαϊκή αυτοκρατορία, παρακμή και διάλυση βυζαντινής αυτοκρατορίας) ανθούσε πάντα το μυθιστόρημα. Σε αυτές τις κομβικές και μεταβατικές περιόδους είναι που αναδύονται νέες καινοτόμες ιδέες και επαναστατικά οράματα-κινήματα. Μια ανάλογη περίοδος είναι και η σημερινή με αντίστοιχες ευκαιρίες και προοπτικές για υβριδιακές μορφές … που πρέπει όμως να ανακαλύψουμε για να μετουσιωθούν σε  και επαναστατικές ιδέες και πράξεις.

29/7/2014

Δημήτρης Φασόλης