CONCLUSION: CHANGE, GLOBALIZATION AND CHILDHOOD (1ο μέρος)

Ο κύριος μετασχηματισμός της παιδικής ηλικίας συντελέστηκε πριν την παγκοσμιοποίηση.

Έλαβε χώρα κυρίως στη Δυτική Ευρώπη και ΗΠΑ ως σύμπτωμα της ραγδαίας βιομηχανοποίησης. Αν και η Δύση πρόσθεσε κάποια ιδεολογικά στοιχεία, ως απόρροια επιρροών του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού, ωστόσο η δυναμική της οικονομικής – βιομηχανικής διαδικασίας είναι καθοριστική για το υπό εξέταση φαινόμενο.  

Η εν  λόγω αλλαγή περιλαμβάνει τρία βασικά στοιχεία τα οποία σχηματοποιήθηκαν στην πορεία δεκαετιών, και τα οποία έρχονται σε ανοιχτή σύγκρουση/αντίθεση με την προϋπάρχουσα συνθήκη της παιδικής ηλικίας:

1.      Το σχολείο αντικατέστησε τη δουλειά, ως βασική υποχρέωση του παιδιού, μια ριζική μετατόπιση από τις νόρμες της οικογένειας κυρίως στην ύπαιθρο (αγροτικές οικονομίες)

2.      Τα επίπεδο γεννήσεων μειώθηκε απότομα, με συνέπεια της αλλαγή των σχέσεων μεταξύ παιδιών – ενηλίκων και κατ’ επέκταση μεταξύ των αδερφών.

3.      Το επίπεδο βρεφικής θνησιμότητας έπεσε ραγδαία, με αντίκτυπο και πάλι στις σχέσεις παιδιού – γονιών, όπως η συναισθηματική επένδυση, δυνητικά τουλάχιστον, τελευταίων πάνω στα πρώτα.

Οι σχέσεις ανάμεσα σε αυτές τις αλλαγές είναι ολοφάνερες: με την εκπαίδευση, τα παιδιά σταμάτησαν να προσφέρουν στην οικονομία της οικογένεια και έγιναν καταναλωτές του οικογενειακού εισοδήματος. Το γεγονός αυτός με τη σειρά του επέφερε μείωση του ρυθμού γεννήσεων. Στο τελευταίο, συνέβαλε επίσης η εκπαίδευση των γυναικών, εξαιτίας της νέας γνώσης σχετικά με εναλλακτικές δυνατότητες και επιλογές στη ζωή και για τις μεθόδους περιορισμού των γεννήσεων.

Οι επιπτώσεις από τις παραπάνω αλλαγές ήταν σημαντικές: οι σχέσεις μεταξύ παιδιών και γονιών πέρασαν σε μια κατάσταση έντασης, τόσο με θετικά, όσο και με αρνητικά αποτελέσματα. Το σχολείο ωστόσο θα μπορούσε να μειώσει τον έλεγχο των ενηλίκων πάνω στις ζωές των νεαρών ατόμων.

Τα κριτήρια των γονιών άλλαξαν, από τη στιγμή που μετατοπίστηκε ο στόχος για τα παιδιά τους, από την εργασία στην εκπαίδευση· τώρα, ως φυσικό επακόλουθο, δίνεται έμφαση περισσότερο στη μέτρηση και ενθάρρυνση της ευφυΐας/νοημοσύνης.

Οι ίδιοι μετασχηματισμοί μετέβαλαν τις παραδοσιακές διακρίσεις μεταξύ των φύλων στην παιδική ηλικία, συχνά μέσω αναταράξεων/εντάσεων.

Η μείωση του αριθμού των παιδιών στην οικογένεια επέφερε αντίστοιχη μείωση της χρησιμότητάς τους στην ανατροφή – φροντίδα για τα μικρότερα αδέλφια. Και, κατά συνέπεια, αλλαγές στην υπευθυνότητα, ιδιαιτέρως των κοριτσιών. 

Αυτό συνεπάγεται περισσότερη διαντίδραση μεταξύ ενηλίκων – παιδιών. Η σχολική ζωή και η μείωση των παιδιών οδήγησε σε νέες σχέσεις ανάμεσα σε παιδιά εκτός των ορίων της οικογένειας.

Στο βαθμό που τα παιδιά πλέον αποτελούν οικονομικό βάρος, και ο αριθμός των παιδιών είναι μειωμένος, οι στόχοι της παιδικής ηλικίας για την οικογένεια πρέπει να επαναπροσδιοριστούν.

Έχοντας λοιπόν τώρα λιγότερα παιδιά και με μεγαλύτερη πιθανότητα να ζήσουν, είναι πιθανόν να προβληθούν πάνω τους συναισθηματικές προσδοκίες και εξιδανικευμένοι στόχοι.

Εξίσου πιθανόν είναι όμως να εκληφθούν τα παιδιά ως μπελάδες, με συνέπεια να μην λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στον προσδιορισμό της οικογενειακής επιτυχίας.   

Οι προαναφερθείσες αλλαγές είναι σύνθετες και, προφανώς, εν μέρει σχηματοποιούνται μέσα από το φίλτρο προηγούμενων (παραδοσιακών) πολιτισμικών προτύπων. Πολλές, ακόμη και Δυτικές, κοινωνίες προσαρμόζονται μέχρι σήμερα σε τέτοιες ριζοσπαστικές αλλαγές και στις συνέπειές τους.

Από τη σκοπιά της παγκοσμιοποίησης, πολλές χώρες προσπάθησαν να μιμηθούν τη Δύση και να ανοιχτούν και να προωθήσουν αντίστοιχες μεταλλάξεις, κυρίως μέσω της επέκτασης του σχολικού θεσμού, ή άλλων όπως συστήματα πρόνοιας για τα παιδιά. Αυτό επέφερε αξιακούς επαναπροσδιορισμούς για την παιδική ηλικία.

Και ο ιμπεριαλισμός προώθησε αλλαγές, αλλά όχι εντατικές και σε βάθος, ενώ απέφυγε και το ρίσκο αποδιάρθρωσης του συστήματος μέσα από αλλαγές στην εργασία και την οικογένεια, με συνέπεια οι εν λόγω αλλαγές να είναι περισσότερο επιφανειακές και ανολοκλήρωτες.

Γενικά πάντως, οι αλλαγές, η πορεία και η έκταση που πήραν καθορίστηκε σημαντικά από ευρύτερες οικονομικές, κοινωνικοταξικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες (π.χ. ο κομμουνισμός αφομοίωσε ριζικά αυτές τις εξελίξεις, στην ΕΣΣΔ και την Κίνα).

Εντούτοις, οι αλλαγές δεν εξελίχθηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο με τον ίδιο τρόπο και στον ίδιο βαθμό, αλλά, όπου έγιναν αποδεκτές, ήταν αναμιγμένες με παραδοσιακές δυνάμεις. Ο βασικός λόγος δε που οι μετασχηματισμοί αυτοί πέρασαν στις εν λόγω κοινωνίες ήταν ότι εξυπηρετούσαν συμφέροντα και άνοιγαν νέες προοπτικές για περισσότερα οφέλη. 

Αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι πως η νεοτερικότητα παρήγαγε μια νέα εκδοχή της παιδικής ηλικίας, παρά τις διάφορες επιμέρους μορφές σε διαφορετικές περιοχές του πλανήτη.

Συνέβη, εξάλλου, πριν την παγκοσμιοποίηση και αρχικά εξαπλώθηκε με ακανόνιστο τρόπο, ως μέρος της διαδικασίας προσαρμογής στο Δυτικό μοντέλο μέσα από ένα κοινό, αν και όχι άκριτα ομοιογενές, πρότυπο αλλαγής.

(Συνεχίζεται)

Του Peter N. Stearns (George Mason University)

Πηγή: Journal  of Sociology and History 38 (4), Summer 2005

Αθήνα, 24/9/2011

Μετάφραση: Δημήτρης Φασόλης