Η κοινωνική ανθρωπολογία στην προσπάθειά[1] της να αναλύσει και να αποδομήσει τις ποικίλες πολιτισμικές δομές, διαδικασίες και φαινόμενα, υποτίμησε το ρόλο της ιδεολογίας και της οικονομίας, προφανώς ιδεολογικά προσανατολισμένη και η ίδια. Αυτές οι δύο, ως ευρύτερες δομές που «αγκαλιάζουν» τις κοινωνικές σχέσεις, τις πολιτισμικές συμπεριφορές και εκδηλώσεις, καθορίζουν κατά συνέπεια τις υποκειμενικές αναπαραστάσεις και ερμηνείες των ατόμων για την κοινωνία και τον κόσμο. Ενώ η κυρίαρχη κοινωνική τάξη οργανώνει τις υποκειμενικές αναπαραστάσεις, μέσα από την ιδεολογική της λειτουργία και παράλληλα συγκροτεί τη συμβολική τάξη, η οποία είναι σε τελευταία ανάλυση το συμβολικό οικοδόμημα πάνω στο οποίο οργανώνεται η ιδεολογία της. Η συμβολική τάξη εμπεριέχει ως στοιχεία της τις θεμελιακές ταξινομήσεις ενός πολιτισμού, δηλαδή την κοσμοαντίληψη των ανθρώπων που είναι φορείς του. Η δε οικονομική δομή συγκροτεί την εξουσία της εκμεταλλεύτριας τάξης και η εν γένει οικονομική διαδικασία επενεργεί καθοριστικά τόσο στη συμβολική τάξη όσο και στην ιδεολογία.
Οι άνθρωποι επομένως είναι μεν φορείς εμπρόθετης δράσης, παράγουν νοήματα και ερμηνείες για την κοινωνία και τον τρόπο ζωής τους, ωστόσο δεν μπορούν να υπερβούν την ευρύτερη και σταθερή δομή που συνιστά η οικονομία και η συμβολική τάξη μαζί με την ιδεολογία. Θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε τη συμβολική τάξη με τους κανόνες και το καθορισμένο πλαίσιο στο οποίο μπορούν να κινούνται τα πιόνια στο σκάκι. Τα πιόνια έχουν μια μικρότερη ή μεγαλύτερη γκάμα επιλογών ανάλογα με το ρόλο τους. Ωστόσο, δεν μπορούν να κινηθούν έξω από τα παραπάνω όρια. Έτσι και οι άνθρωποι, έχουν στη διάθεσή τους ένα σύνολο διαφορετικών επιλογών στη ζωή τους, αλλά δεν μπορούν να υπερβούν το κανονιστικό πλαίσιο που τίθεται από τη συμβολική τάξη: το τι είναι σωστό και λάθος, κανονικό ή μη, ηθικό ή όχι, το ρόλο του φύλου κλπ.
Παρόλα αυτά, κατά κανόνα οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν ουσιαστική ελευθερία βούλησης και ότι οι ερμηνείες τους για τον κόσμο και την κοινωνία είναι φυσικές και αντικειμενικές. Νοηματοδοτούν την πραγματικότητα, τις σχέσεις τους, τις συμπεριφορές και τις πράξεις τους, πιστεύοντας ότι κάνουν το σωστό ως ανεξάρτητα όντα. Δεν έχουν συναίσθηση ότι όλα αυτά είναι προκαθορισμένα και ότι τους υπερβαίνουν ως υποκειμενικότητες. Αλλά ακόμη και όταν παράγονται υποκειμενικές αντιλήψεις και κοσμοθεωρήσεις που εν δυνάμει θέτουν σε αμφισβήτηση το υπάρχον κοινωνικό πλαίσιο, τις ηγεμονικές αναπαραστάσεις και λόγους, ακόμη και τότε η ιθύνουσα τάξη με τους καλά οργανωμένους ιδεολογικούς μηχανισμούς της επεμβαίνει για να ελέγξει και να χειραγωγήσει αυτές τις υποκειμενικές ερμηνείες.
Εντούτοις, αυτό δεν αναιρεί ολοκληρωτικά τη σημασία που έχουν οι υποκειμενικές ερμηνείες, οι τρόποι με τους οποίους δρουν και νοηματοδοτούν τις πράξεις τους οι άνθρωποι, για την κοινωνική αλλαγή. Μας εφιστά όμως την προσοχή στο να έχουμε υπόψη μας ότι αυτή η διαδικασία πολιτισμικής κατασκευής δεν γίνεται με ισότιμο τρόπο από όλα τα άτομα ή τις κοινωνικές ομάδες. Η ομάδα με τη μεγαλύτερη εξουσία και κύρος ελέγχει εν πολλοίς αυτή τη διαδικασία, ενώ ταυτόχρονα φροντίζει να διασπά το κοινωνικό σώμα σε απομονωμένες και άρα αδύναμες ατομικές υπάρξεις. Κατά συνέπεια, η θεωρία της πολιτισμικής κατασκευής δεν επαρκεί από μόνη της για να εξηγήσει τις συμπεριφορές ατόμων, αμάδων και το ρόλο του πολιτισμού στην κοινωνική οργάνωση και στην κοινωνική εξέλιξη.
Συνεπώς, είναι εποικοδομητικό, για μια πιο έγκυρη και συνεπή εξήγηση των κοινωνιών και των πολιτισμών, η εδραιωμένη θεωρητική προσέγγιση για την πολιτισμική κατασκευή να αναθεωρηθεί και να συνδυαστεί δημιουργικά με άλλες θεωρίες και προσεγγίσεις για την οικονομία, την ιδεολογία, την κοινωνική ψυχολογία και την ψυχανάλυση, την ιστορία και τις θεωρίες για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία. Αλλά και πέρα από τις γνωστές και κλασικές θεωρίες χρειάζεται η συμβολή και η γόνιμη ανταλλαγή με νεότερες θεωρητικές προσεγγίσεις όπως ο ερμηνευτικός δομισμός, με σημαντικές προσπάθειες ενοποίησης θεωριών και πεδίων όπως αυτό το θετικών και των θεωρητικών επιστημών. Καθώς επίσης, η υπαρξιακή-οντολογική και άρα φιλοσοφική αναζήτηση και θεωρητική δουλειά, προς μια ολιστική επιστήμη του ανθρώπου.
Αθήνα 28/10/2011
Δημήτρης Φασόλης
[1]Η κοινωνική ανθρωπολογία, ιδιαίτερα όπως εξελίχθηκε από τη δεκαετία του ’70 και έπειτα, προσπάθησε να ξεφύγει από παλαιότερα θεωρητικά σχήματα και παραδείγματα όπως ο παρωχημένος εξελικτισμός και ο στείρος δομισμός (και δομολειτουργισμός). Στην αναζήτησή της αυτή, όμως, έφτασε πολλές φορές στο άλλο άκρο, στον υποκειμενισμό και τον δογματικό σχετικισμό, με άλλα λόγια, σε έναν αναμορφωμένο θετικισμό-επιστημονισμό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου