Πώς η δημοκρατία – ως διαδικασία – υπακούει στα μαθηματικά του χάους;

Εκκινώντας από συλλογισμούς και σκέψεις σχετικά με το ποιοι λόγοι και υπό ποιες διεργασίες καταλύθηκε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και εδραιώθηκε αμέσως μετά ο ναζισμός, και επηρεασμένος από προσωπική έρευνα για τα μαθηματικά του χάους (περιλαμβανομένων στο διαδίκτυο κάποιων παρουσιάσεων και ντοκιμαντέρ για το θέμα), γεννήθηκε η ιδέα ότι όλες αυτές οι εξελίξεις δεν ήταν παρά μια χαοτική συνθήκη-λειτουργία της ίδιας της δημοκρατίας ως δομής και διαδικασίας. Πιο συγκεκριμένα, κάθε μεταβαλλόμενο (σε κίνηση) σύστημα που παρουσιάζει «ευαισθησία στις αρχικές συνθήκες», σύμφωνα με τη Θεωρία του Χάους, από ένα «κρίσιμο σημείο» και μετά αρχίζει να «συμπεριφέρεται χαοτικά», δηλαδή απρόβλεπτα και «μη γραμμικά». Αναλόγως, έτσι και η δημοκρατία, ως υπό εξέλιξη κοινωνικοπολιτικό σύστημα, είναι αναπόφευκτο να εξελιχθεί σε μια χαοτική, μη γραμμική διαδικασία. Γεγονός που έχει να κάνει ακριβώς με τις αρχικές της συνθήκες που συγκροτούν, θα λέγαμε, την έννοια και την ύπαρξη-εφαρμογή της δημοκρατίας.  

Η ίδια η δημοκρατία, έχει εντός της εκείνους τους παράγοντες που οδηγούν στην κρίση και παρακμή της. Αυτό που ονομάσουμε «κρίση», δεν είναι παρά η χαοτική κατάσταση και η αστάθεια, η έλλειψη ελέγχου και πρόβλεψης, η αδυναμία εν τέλει γρήγορης αντίδρασης και διόρθωσης της προβληματικής κατάστασης. Η παραποίηση και πτώχευση των ιδανικών της δημοκρατίας (τόσο στη Βαϊμάρη αλλά με αναλογίες και στο σήμερα), μέσω του συμβιβασμένου, άτολμου και σπαρασσόμενου από ανταγωνισμούς κοινοβουλίου, η «οχλοκρατία», η «μαζική δημοκρατία» και η εν γένει μαζοποίηση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, ο λαϊκισμός, η φαυλότητα και η διαφθορά, είχαν (και έχουν) ως αποτέλεσμα όλοι να βάλλουν κατά της δημοκρατίας και να επιδιώκουν πολλοί την κατάλυσή της. Το ποια δύναμη (πολιτική, ιδεολογική, κοινωνική) θα επικρατούσε στη ρευστή εποχή του μεσοπολέμου στη Γερμανία ήταν αβέβαιο και απρόβλεπτο, αλλά το σίγουρο ήταν ότι το εσωτερικά τροφοδοτούμενο χάος θα συμπαρέσυρε τελικά τη δημοκρατία. Λόγω ακριβώς των εσωτερικών αντιφάσεων και αντινομιών της, λόγω των ευαίσθητων αρχικών παραγόντων που τη θέτουν σε κίνηση, τελικά κατέρρευσε.

Ποιες είναι όμως αυτές οι ευαίσθητες αρχικές συνθήκες; Θεωρούμε ότι τα ίδια τα θεμελιώδη συστατικά της, τα οποία και διέπονται από ευαίσθητες αρχικές συνθήκες, που έστω και λίγο αν διαταραχτούν θα προκαλέσουν σταδιακά ανεξέλεγκτες-χαοτικές καταστάσεις, είναι τα εξής: 1) Ο «λαός ή δήμος», όπου πρόκειται για έναν ασταθή παράγοντα, αφού δεν είναι ένα ενιαίο και ομοιογενές σύνολο, αλλά αντίθετα συνίσταται σε ετερόκλιτα εγώ-άτομα ή ομάδες, με διαφορετικά συμφέροντα, επιδιώξεις, αντιλήψεις, ιδεολογίες. Η έννοια «λαός» είναι μια κατηγοριοποίηση που προβάλλει μια πλαστή ενότητα, μια μηχανιστική συγκόλληση διαφορετικών υποκειμένων και ομάδων. Για αυτό και έχει γενικώς μεταβαλλόμενη και απρόβλεπτη συμπεριφορά υπό διαφορετικές περιστάσεις. Επίσης η συμπεριφορά του εξαρτάται από διάφορους ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες, όπως η μόρφωση και καλλιέργεια, το επίπεδο συνείδησης, πολιτισμικά στοιχεία (πρότυπα, αξίες), το επίπεδο διαβίωσης, περιβαλλοντικοί παράγοντες (μαζικές επιδημίες, καταστροφές), εξωτερικές απειλές κ.ά.

Επίσης, η ίδια η συνθήκη-διαδικασία συμμετοχής (δημοκρατική λειτουργία) όλων ή όσο το δυνατόν περισσότερων ανθρώπων στην πολιτική πρακτική και στη λήψη αποφάσεων, είναι μια χαοτική κατάσταση από μόνη της, λόγω του ετερόκλιτου όπως είπαμε των επιμέρους υποκειμένων, μια ευκαιριακή συχνά ή περιστασιακή και όχι μόνιμη συγκέντρωση διαχωρισμένων εγώ-ατομικοτήτων. Η οποία όμως συγκαλύπτεται τεχνηέντως κάτω από το δόγμα-πλάνη της δημοκρατικότητας. Και σε ορισμένες περιπτώσεις αυτή η συνθήκη είναι χειρότερη και πιο επικίνδυνη, από μια ανοιχτά αυταρχική διακυβέρνηση, γιατί παραπλανά και ναρκώνει τους ανθρώπους, αφού τους πείθει ότι δεν υπάρχει καταπίεση και μονοπώλιο της εξουσίας από μια ολιγαρχία. Βέβαια, η ιδεολογία γίνεται τόσο πιο ισχυρή, όσο εξελίσσεται, ώστε είναι δυνατό, όπως μας έδειξε η ιστορική εμπειρία, αυταρχικά-δικτατορικά καθεστώτα να επιβιώνουν επί μακρόν, νομιμοποιημένα στις συνειδήσεις των ανθρώπων ως φορείς και υπερασπιστές της κομμουνιστικής ιδέας.

Περαιτέρω, ένας ακόμη καθοριστικός παράγοντας  που συγκροτεί τις ευαίσθητες αρχικές συνθήκες στο δημοκρατικό σύστημα, είναι ο οικονομικός, η ταξική διαίρεση της κοινωνίας. Αυτό σημαίνει ότι όσο και αν κάποιες κοινωνικές ομάδες ή τάξεις συνασπίζονται κάτω από ένα μίνιμουμ κοινό συμφέρον, με άλλα λόγια, συγκλίνουν και συμμαχούν σε συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης, ευημερίας και ομαλότητας, γιατί έτσι εξυπηρετούνται καλύτερα τα επιμέρους οικονομικά και ιεραρχικά συμφέροντα και επιδιώξεις σε κάθε εποχή, ωστόσο σε συνθήκες οικονομικής δυσπραγίας, οι αντιθέσεις και τα συγκρουόμενα συμφέροντα οξύνονται και βγαίνουν στην επιφάνεια. Λειτουργούν έτσι διαλυτικά, χαοτικά για το δημοκρατικό σύστημα. Αλλά ακόμα και αν σε ομαλές συνθήκες πλατιά κοινωνικά στρώματα και τάξεις πιστεύουν ειλικρινά στη δημοκρατική ιδέα-ιδανικό, λόγω ακριβώς της ομαλότητας και ευημερίας, σε συνθήκες ανισορροπίας αυτή η ιδέα και συνθήκη διαρρηγνύεται, θρυμματίζεται, καθώς οι οικονομικές συνθήκες διαμορφώνουν αποφασιστικά τις συνειδήσεις των ανθρώπων.

Αποφασιστικής σημασίας, και σε άμεση σύνδεση με το οικονομικό-παραγωγικό μοντέλο μιας κοινωνίας, είναι και το ενεργειακό μοντέλο της. Το πώς και ποιες μορφές ενέργειας χρησιμοποιεί στην οικονομία και την παραγωγή μια κοινωνία, πώς ανταλλάσσει ενέργεια με το περιβάλλον και σε ποιο βαθμό το επηρεάζει και με ποιες συνέπειες, καθορίζει την εν γένει οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Όταν το περιβάλλον (όχι το ίδιο στην πραγματικότητα, αλλά οι σχέσεις ανθρώπινου συστήματος και περιβάλλοντος) γίνεται δυσλειτουργικό και δεν μπορεί να τροφοδοτήσει με χρήσιμη ενέργεια (και άρα αποτελεσματικά) την παραγωγική μηχανή, τότε έχουμε επιβράδυνση της παραγωγής, οικονομική δυσπραγία, πτώση των καινοτομιών και των επενδύσεων, ύφεση, οικονομική κρίση. Αυξάνεται με άλλα λόγια η εντροπία του περιβάλλοντος με άμεσες και έμμεσες αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία και την κοινωνία.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την χαοτική λειτουργία του συστήματος περιβάλλον-άνθρωπος, γεγονός που επηρεάζει αποφασιστικά και την συλλογική συνείδηση, τις αντιλήψεις για τα πράγματα και τα κοινωνικά φαινόμενα, προκαλεί άγχος, ανασφάλεια, συντηρητικά και αντιδραστικά (οπισθοδρομικά) σύνδρομα και νοοτροπίες, όπως καταστροφολογία, απαισιοδοξία, μπλοκάρισμα στη σκέψη και τη δράση των ανθρώπων, ξενοφοβία, ρατσιστικές και φασιστικές αντιλήψεις.

Δηλαδή πρόκειται για μια σημαντική διαταραχή στο σύστημα, μια ασταθή, απρόβλεπτη και χαοτική, σε τελευταία ανάλυση, κατάσταση. Συνήθως τη λέμε «κρίση», και βλέπουμε ότι σήμερα είναι πολύ βαθιά και παγκόσμια, που μάλλον μας υπερβαίνει ως υπάρξεις, εκτός και αν πράξουμε πραγματικά συλλογικά, συνειδητά και ενωτικά, όλη η ανθρωπότητα ως οικουμενική οντότητα. Γιατί για να αλλάξει αυτή η συνθήκη και να λειτουργήσει ομαλά η δημοκρατία, ώστε να εξελιχθεί σε ανώτερες και πιο πολιτισμένες (ολοκληρωμένες) μορφές (αταξικές), για να απομακρυνθεί από τους παράγοντες και τις καταστάσεις του χάους, θα πρέπει να γίνουν εγγενείς ριζικές αλλαγές στους αρχικούς παράγοντες και τα στοιχεία που τη συγκροτούν. Αν θεωρήσουμε ότι εξωτερικές παρεμβάσεις, όπως βελτίωση της διαχείρισης ή διοίκησης του δημοκρατικού συστήματος, τα διάφορα διοικητικά μέτρα κλπ. μπορούν να διορθώσουν την κατάσταση, τότε έχουμε κάνει σοβαρό λάθος. Οι εξωτερικές-μηχανιστικές παρεμβάσεις, π.χ. από μια κυβέρνηση, όχι μόνο δεν επαρκούν, αλλά, αντίθετα, μπορούν να προκαλέσουν περισσότερο χάος, σύμφωνα με τα μαθηματικά του χάους.

6/9/2012

Δημήτρης Φασόλης