Δομή και πανανθρώπινη σκέψη*

Η δομική οργάνωση των κοινωνιών-πολιτισμών ανάγεται από τον Λέβι-Στρως στην ίδια την δομική οργάνωση της (παν)ανθρώπινης σκέψης, δηλαδή στις εννοιολογικές αρχές που συνιστούν την «κοινή ουσία του ανθρώπου». Αυτή η κοινή ουσία του ανθρώπου είναι η στοιχειώδης λογική αρχή (για τον ίδιο, η αρχή των δυαδικών αντιθέσεων) που διέπει το ανθρώπινο πνεύμα, και ταξινομεί τον χαοτικό κόσμο μας, με βάση αυθαίρετες-συμβατικές ομοιότητες, έτσι ώστε αυτός να γίνεται προσληπτός και κατανοητός από εμάς, δηλαδή να αποκτά νόημα και σημασία. Αυτή η καθολική λογική αρχή διερευνάται και διαφωτίζεται από τους κοινωνικούς επιστήμονες, καλυμμένη καθώς είναι κάτω από τα διάφορα συμβολικά συστήματα στους εκάστοτε πολιτισμούς, και τα οποία θα πρέπει, για αυτόν ακριβώς τον λόγο, να αναλυθούν-αποκωδικοποιηθούν.

Ωστόσο, από τα παραπάνω, δηλαδή από το ότι η δομή συνεπάγεται κάτι που παραμένει σταθερό αλλά και κάτι που αλλάζει ως ποικίλες ενδεχομενικότητες και διαφορετικές μορφές, προκύπτει το εξής ενδιαφέρον: η δομή δεν είναι μία, δεν αφορά σε ένα μόνο επίπεδο, αλλά σε πολλαπλά: σε επάλληλα επίπεδα διαφορετικού βάθους. Οι βαθιές δομές παραμένουν σχετικά αναλλοίωτες ή αλλάζουν αργά και βαθμιαία. Ενώ υπάρχουν και λιγότερο βαθιές, καθώς και επιφανειακές δομές, οι οποίες αλλάζουν ευκολότερα και με γρηγορότερο ρυθμό. Αυτή η συγκρότηση συνιστά και την ίδια την ιστορία, την αλλαγή και εξέλιξη των πολιτισμών και των κοινωνικών συστημάτων. Υπό αυτό το πρίσμα, μπορούμε να εξηγήσουμε και φαινόμενα όπου το παλιό συνυπάρχει με το καινούριο. Ή, ακόμη, καταστάσεις όπως η σημερινή, όπου ενώ φαίνεται να έχει εδραιωθεί ένας δυτικός τρόπος ζωής, με δημοκρατικό και κοσμοπολίτικο κλίμα και νοοτροπίες, παρατηρούμε να αναβιώνει (ουσιαστικά δεν έπαψε να υπάρχει, έστω υπόγεια) ο ρατσισμός, ο εθνικισμός, ο φασισμός και ο τοπικισμός και άλλες συντηρητικές-αντιδραστικές ιδεολογίες και στάσεις-συμπεριφορές (δηλαδή που αντιστοιχούν σε προϋπάρχουσες υπο-δομές, στο συλλογικό ασυνείδητο, ή σε παλαιότερες νοοτροπίες, τρόπους ζωής, παραγωγικές-κοινωνικές σχέσεις, στάσεις, ιδέες).

Θα προτείναμε λοιπόν την υπόθεση-θέση ότι οι βαθιές δομές δεν αλλάζουν εύκολα, και πάντως αλλάζουν με πολύ αργούς ρυθμούς. Όταν λοιπόν οι βαθιές δομές δεν αλλάζουν, μπορεί ανά πάσα στιγμή, σε κάθε ιστορική εποχή, να αναδυθούν αυτές στην επιφάνεια, με δριμεία μάλιστα δύναμη-ένταση. Και έτσι,  βιώνουμε ένα «πισωγύρισμα» στην ιστορία. Ανεξαρτήτως, βέβαια, από τις όποιες (έστω και «εντυπωσιακές») αλλαγές σε ανώτερα επίπεδα πλάτους. Αντιστρόφως, όμως, όταν οι νέες μορφές-δομές στην επιφάνεια του ιστορικού γίγνεσθαι – της ιστορίας – έχουν τέτοια διάρκεια και επιμονή στον χρόνο, ώστε να επηρεάζουν βαθύτερα επίπεδα και να προκαλούν «τεκτονικές» επιδράσεις στις κατώτερες δομές, τότε έχουμε μια συνολική-«ολιστική» ιστορική κίνηση, μια «πραγματική» αλλαγή-εξέλιξη που μας οδηγεί σε μια νέα εποχή-ιστορική καμπή. Σε τέτοιες χρονικές καμπές, έχουμε όχι μόνο αλλαγές αλλά ακόμη και ιστορικά άλματα ή επαναστάσεις, με την ευρύτερη έννοια. Αυτή εξάλλου ήταν και η σκέψη του Μπροντέλ για την ιστορία.

Σε αυτό το σχήμα θα μπορούσαμε να εντάξουμε και βασικές ανθρωπολογικές έννοιες, όπως η ταυτότητα/ετερότητα, η συγγένεια, ο τόπος-εντοπιότητα. Οι συλλογικές ταυτότητες και τα συγγενειακά συστήματα, για παράδειγμα, συνιστούν εκφράσεις βαθύτερων δομών, ασυνείδητων συλλογικών μοτίβων και κωδίκων-συμβόλων (ας θυμηθούμε εδώ την ψυχαναλυτική θέση ότι «το υποσυνείδητο είναι δομημένο σαν γλώσσα). Για αυτό ακριβώς είναι πολύ ανθεκτικές στον χρόνο και «αντιστέκονται» σθεναρά (έστω και «υπόγεια») στις όποιες επιφανειακές αλλαγές στο εποικοδόμημα: αξίες, αντιλήψεις και νοοτροπίες που διαφημίζονται από τη σφαίρα της βιομηχανίας του θεάματος, την πολιτική πρακτική, τον ακαδημαϊκό κόσμο και την εκπαίδευση, το σύγχρονο λάιφ στάιλ και νεοεισηγμένους θεσμούς ή νομοθετικές μεταρρυθμίσεις. Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι για να επιφέρουν αποτελεσματικές επιρροές οι εν λόγω επιφανειακές δομές στις βαθιές-κάθετες δομές της ιστορίας και των πολιτισμών, θα πρέπει να παραμείνουν εν ενεργεία για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Περαιτέρω, και καθοριστικής σημασίας προϋπόθεση, θα πρέπει αυτές οι δομές-μορφές να είναι λειτουργικές, δηλαδή να εκφράζουν και να επηρεάζουν-τροποποιούν το σύνολο της ύπαρξης του ανθρώπου: τόσο του λογικού-συνειδητού όσο και του ατομικού/συλλογικού ασυνειδήτου (συναισθηματικός-ψυχολογικός κόσμος, φαντασία, σύμβολα και σχήματα του υποσυνείδητου, νέα νοήματα και προσδοκίες, ιδέες, αξίες, νοοτροπίες). Δηλαδή να συλλειτουργούν διαδραστικά με τις βαθιές δομές της ιστορίας (των κοινωνιών και πολιτισμών), να επιδρούν καταλυτικά και να «κινητοποιούν-ταρακουνούν» αυτά τα δυσκίνητα αδρανή συστήματα, ώστε να συμβάλουν-επιφέρουν θεμελιακές αλλαγές σε αυτές. 

19/2/2013

Δημήτρης Φασόλης   

• Το παρόν κείμενο είναι συνέχεια του προηγούμενου κειμένου μου, «Η δομική ανάλυση στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία».