Η Δομική ανάλυση στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία (σχόλια πάνω στο ομώνυμο άρθρο του Λέβι-Στρως)*

Δομή και διαδικασία

Η θεώρηση του Λέβι-Στρως πάνω στη σχέση ανάμεσα στην ανθρωπολογία και τη γλωσσολογία, όσον αφορά στη μέθοδο και την ανάλυση, χρήζει νομίζω επικαιροποίησης και επανεξέτασης. Στο βαθμό που οι ανθρωπολόγοι και οι κοινωνικοί επιστήμονες γενικότερα εξετάζουν λόγους, σύμβολα και δράσεις που έχουν νόημα, είναι θεμιτό να αναστοχαστούν πάνω σε μια βασική ιδιότητα της γλώσσας: τη συγκρότησή της ως ένα σύστημα σχέσεων-συνδυασμού μεταξύ πεπερασμένου αριθμού στοιχείων, τα οποία συνιστούν μια δομή (με επιμέρους υποδομές και υποσυστήματα). Η κριτική μεταδομιστική στροφή στην ανθρωπολογία, απεμπόλησε μάλλον την έννοια της δομής, καθώς ήταν αρκετά περιοριστική και ανεπαρκής στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων. Η σταθερότητα και «κλειστότητα» που χαρακτήριζαν την εν λόγω έννοια, κατηγορήθηκαν ότι εμποδίζουν την κατανόηση των πολιτισμών και των κοινωνιών, που χαρακτηρίζονται τελικά από ρευστότητα, κινητικότητα και μεταβλητότητα, περισσότερο, παρά από αδράνεια και μονολιθικότητα.  

Ωστόσο, αν την προσεγγίσουμε με μια πιο «φρέσκια» ματιά, θα διαπιστώσουμε ότι δομή είναι οι ίδιες οι σχέσεις μεταξύ των στοιχείων ενός συστήματος, οι οποίες συνιστούν ένα «νόημα», ένα μήνυμα ή περιεχόμενο, μέσα από την λειτουργική αλληλεπίδρασή τους. Αυτό, δεν συνεπάγεται αναγκαστικά μια παγιωμένη κατάσταση στον χρόνο, μια ακίνητη και αμετάβλητη πραγματικότητα. Αντίθετα, εμπεριέχει τον μετασχηματισμό, τη μεταβολή, τη διαδικασία, τη δράση παράλληλα με την οργάνωση σε σύστημα-σε δομή. Η δομή ιδώνεται έτσι ως ένα «πυρηνικό» περιεχόμενο, ένας βασικός «κώδικας» που παραμένει σταθερός στο βάθος, ως υποδομή, αλλά δίνει πολλές μορφές και παραλλαγές στην επιφάνεια, ως φαινόμενο, δράση, σύμβολα, επιτελέσεις, τελετουργίες, λόγοι και πρακτικές. Η δομή, δηλαδή οι σχέσεις μεταξύ των επιμέρους στοιχείων, είναι κάτι που δεν φαίνεται, δεν προσλαμβάνεται από τις αισθήσεις, από την εμπειρία. Αυτό που φαίνεται και αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας είναι οι μορφές με τις οποίες εκδηλώνονται οι δομές, δηλαδή τα φαινόμενα. Αντίθετα, η δομή όχι μόνο δεν είναι κάτι εμπειρικό, αλλά προσλαμβάνεται περισσότερο μέσω του ασυνειδήτου, και ίσως αυτός είναι ο ιδιαίτερος ρόλος της (η λειτουργία και η επενέργειά της), για να αναπαράγονται οι κοινωνίες, οι πολιτισμοί και οι συλλογικές συμπεριφορές.

Σχέσεις αντίθεσης και διαφοράς

Ξαναγυρνώντας στην ανάλυση της γλώσσας και στη σχέση της με τα πολιτισμικά φαινόμενα, σημειώνουμε ότι η εξέλιξη της φωνολογίας, ιδιαίτερα, μας έδειξε ότι τα πεπερασμένα στοιχεία που συνιστούν τη γλώσσα παράγουν άπειρους συνδυασμούς-ολότητες και ότι το σύστημα αυτό χαρακτηρίζεται από σχέσεις αντίθεσης και απουσίας. Αυτό εξηγείται η σημασιοδοτική λειτουργία της γλώσσας: τόσο οι λέξεις-σημεία όσο και τα επιμέρους φωνήματα εντός της λέξης αποκτούν την ιδιαίτερη σημασία και το νόημά τους από τη θέση τους στην ευρύτερη δομή της γλώσσας ως συστήματος, από την αξία τους. Έτσι, η «καρέκλα» έχει νόημα για μας όχι ως μεμονωμένη έννοια ή λέξη, αλλά μέσα από τη σχέση της, ομοιότητας και διαφοράς, με άλλες λέξεις: είναι καρέκλα γιατί δεν είναι τραπέζι ή κρεβάτι (αν και έχει κοινά στοιχεία: π.χ. πόδια) αλλά ούτε πόρτα, παράθυρο κλπ. Το ίδιο συμβαίνει και με τα φωνήματα σε μια λέξη: οι λέξεις μόνος, τόνος, πόνος, εκλαμβάνονται ως διαφορετικά σημεία λόγω της διαφοροποίησης-αντίθεσης των φωνημάτων p, t και m. Αλλά και η λέξη όνος προκύπτει μέσα από την απουσία κάποιου άλλου φωνήματος, πέρα από τα φωνήματα  o n o s.  

Η εσωτερική «λογική» της δομής-συστήματος και οι καθολικοί-γενικοί νόμοι

Επίσης η ανάλυση του Λέβι-Στρως για την υφή (δομή) του συστήματος συγγένειας (η οποία συνίσταται σε ζεύγη δυαδικών αντιθέσεων), όπου υποστηρίζει ότι αποτελεί την πιο απλή μορφή συγγενειακής δομής και εξυπηρετεί την οικονομία στις ανθρώπινες σχέσεις και κοινωνίες, είναι ιδιαίτερα σημαντική. Στην έννοια της δομής, εμπεριέχεται και εξυπονοείται η αρχή της οικονομίας που διέπει όλα τα λειτουργικά συστήματα (ομάδες, κοινωνίες, πολιτισμούς) και κοινωνικά φαινόμενα. Δηλαδή, κάτω από τη μορφή, υπάρχει ένα μίνιμουμ περιεχόμενο, μια απλή σχέση ή λειτουργία, ένα απλό μήνυμα-πληροφορία που εξυπηρετεί την ίδια την ανάγκη οργάνωσης ενός συστήματος και των σχέσεων μεταξύ διαφορετικών πραγμάτων που συγκροτούν ένα φαινόμενο, έναν οργανισμό, μια κοινωνική κατηγορία κλπ. Και που μπορεί να εκφραστεί με ένα απλό νόμο, τον οποίο ο κοινωνικός επιστήμονας επιδιώκει να ανακαλύψει.

Επιπροσθέτως, η δομική συγκρότηση ενός συστήματος έχει να κάνει με την ασυνείδητη «σκέψη» και νόηση, με τις μη συνειδητές πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μέσω της μορφής της περνά στο (συλλογικό και ατομικό) ασυνείδητο της κοινωνίας-πολιτισμού και έτσι μετατρέπεται ευκολότερα σε νοοτροπία, αξία, ιδεολογία, στάση, ρουτίνα, έξη και μεταβιβάζεται από άτομο σε άτομο και από ομάδα σε ομάδα. Έτσι διαιωνίζεται ένα σύστημα ή τουλάχιστον η βασική υφή του, η εσωτερική «λογική» του, που μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, ανεξάρτητα από τις επιμέρους μεταλλάξεις και αλλαγές, τις νέες μορφές που τυχόν παίρνει ιστορικά. Είναι θα λέγαμε τα μοτίβα αυτά συμπεριφοράς, σκέψης και αξιών που εδραιώνονται ασυνείδητα και αναπαράγονται, ενώ στο επίπεδο του συνειδητού εκλογικεύονται και νομιμοποιούνται μέσα από πολιτισμικές διαδικασίες, κοινωνικούς θεσμούς, δράσεις και λόγους (discourses) δημόσιους ή ιδιωτικούς, λόγιους-επιστημονικούς ή λαϊκούς, ακόμη και «περιθωριακούς».

Η επανεμφάνιση, όπως λέει ο Λέβι-Στρως, σε απομακρυσμένες περιοχές και ιστορικές περιόδους και σε λαούς, τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους, κανόνων, μορφών συγγένειας, πολιτισμικών πρακτικών, θεσμών και συμβόλων, μας δείχνει ότι τα πολιτισμικά-κοινωνικά φαινόμενα ή μορφές και δομές, υπαγορεύονται από γενικούς και άρρητους-υπόρρητους νόμους. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι «σε μια άλλη τάξη πραγματικότητας τα φαινόμενα της συγγένειας είναι φαινόμενα ιδίου τύπου με τα γλωσσικά φαινόμενα» (Levi – Strauss  2010: 51).  

Η δομή ως (λογικό) πλαίσιο δυνατοτήτων

Συνάγεται λοιπόν, ότι η δομή δεν είναι κάτι μονολιθικό, παγιωμένο και αμετάβλητο, αλλά μάλλον διέπεται από έναν λογικό πυρήνα. Σύμφωνα και με τον Λέβι-Στρως, ο ανθρωπολόγος πρέπει να ερευνήσει και να αποκαλύψει μια «εσωτερική λογική της κοινωνικής πραγματικότητας» που δεν είναι εμφανής στο εμπειρικό επίπεδο, αλλά εδρεύει πίσω από την εμπειρική πραγματικότητα. Πρόκειται λοιπόν για «βαθιές» δομές, οι οποίες ουσιαστικά συνιστούν ένα λογικό πλαίσιο δυνατοτήτων, από το οποίο οι διαφορετικές κοινωνίες αντλούν το δικό τους συνδυασμό (περιεχόμενο-μορφές) δημιουργώντας τον δικό της ιδιαίτερο πολιτισμό η καθεμιά. Επομένως η δομή εδράζεται στο επίπεδο της δυνητικότητας, σε μια εν δυνάμει κατάσταση, η οποία δίνει πολλές ενδεχομενικότητες, δηλαδή διαφορετικές μορφές-εκδοχές της, οι οποίες εκδηλώνονται ως πολιτισμικές δομές, διαδικασίες, σχέσεις, αξίες, ιδέες και λειτουργίες-πρακτικές. Για αυτό το λόγο (η δομή) επιτρέπει και εμπεριέχει ουσιαστικά την αλλαγή-μετασχηματισμό, την εμπρόθετη δράση (των ενσυνείδητων δρώντων υποκειμένων) και τη διαδικασία∙ και δεν είναι – όπως φαντάζονταν παλιότερα οι επιστήμονες – σταθερή και αμετάβλητη.

• Claude Levi – Strauss  Δομική Ανθρωπολογία, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2010

9/2/2013

Δημήτρης Φασόλης