Το να είσαι «ξένος» είναι ίσως η υψηλότερη και διαχρονικότερη αξία στην ιστορία του ανθρώπου. Ένα από τα πιο καθολικά, παγκόσμια και διαχρονικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι αυτό που τελικά τον διακρίνει από άλλα είδη (με την έννοια ότι πρόκειται για μια συνειδητή πράξη αναζήτησης και περιπέτειας, παράλληλα με την αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης) και τον καθιστά άνθρωπο, μαζί βέβαια με τη λογική και τη συνείδηση.
Αφ’ ης στιγμής ο άνθρωπος στην πρωτόλεια και αρχέγονη μορφή του παρουσιάστηκε στη γη, κάπου στα παρθένα εδάφη της μητέρας Αφρικής, προσπάθησε να επιβιώσει σε συνεργασία και αλληλεγγύη με τους ομοίους του. Και από τότε δεν έπαψε να μετακινείται, να ταξιδεύει και να μεταναστεύει για να βρει καλύτερες συνθήκες ζωής και εδάφη με επάρκεια αγαθών (τώρα χρησιμοποιούμε τον τεχνοκρατικό και δήθεν ουδέτερο όρο «φυσικοί πόροι», για να δικαιολογούμε την εκμετάλλευση της φύσης).
Μέσα από περιπέτειες και πορείες χιλιάδων χρόνων, και ενώ άρχισε να εγκαθίσταται μόνιμα σε μια περιοχή σχεδόν σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη, οι ομάδες και κοινότητες των ανθρώπων σε μια ιστορική στιγμή, ξεχασμένη όμως και βαθιά κρυμμένη στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας, επέλεξαν την κατεύθυνση της ιεραρχικής και εξουσιαστικής οργάνωσης. Τότε ξεχώρισε μια ομάδα μέσα στην κοινότητα που πήρε τα πράγματα και την πορεία του ανθρώπου στα χέρια της. Αργά αλλά σταθερά συγκρότησε την ιδεολογία της που έπρεπε να την υιοθετήσουν όλα τα μέλη της κοινότητας για να μπορεί να διατηρεί τα προνόμιά της.
Ακρογωνιαίος λίθος αυτής της ηγεμονικής αναπαράστασης για τον κόσμο (της ιδεολογίας) ήταν να ταυτιστεί η κοινότητα με τα συμφέροντα της ιθύνουσας ομάδας. Και για να επιτευχθεί αυτό έπρεπε να δημιουργηθεί η αίσθηση του συν-ανήκειν, η ιδέα της συλλογικής ταυτότητας, του «εμείς», η οποία είναι όμως μια ψευδής αίσθηση και εικόνα της πραγματικότητας, αφού η κοινότητα έχει ήδη διαχωριστεί σε ανώτερους και κατώτερους. Το «εμείς», όμως, εξ ορισμού νοηματοδοτείται σε αντίθεση με το «οι άλλοι». Να πώς προκύπτει ένα από τα πιο σκοτεινά σημεία, ένα ανεξήγητο «ατύχημα» στην ιστορία, το οποίο κουβαλάει ως βαρίδι και κατάρα το ανθρώπινο ον ως σήμερα. Από τότε οι άνθρωποι άρχισαν να ορίζουν (εξ ου και όρια, σύνορα) επικράτειες κυριαρχίας και ζωτικούς χώρους, να ανταγωνίζονται και να πολεμούν με «άλλες» κοινότητες για να επεκτείνουν την κυριαρχία τους, ενώ οι ηττημένοι υποβιβάζονταν σε δούλους, σε πράγματα. Ο «άλλος» έτσι έγινε «ξένος», ανεπιθύμητος και εν δυνάμει απειλή για την κοινωνία και τη συλλογική ταυτότητα.
Καθώς αποκοβόταν ολοένα και περισσότερο από τις ρίζες του, το ανθρώπινο είδος ξέχασε την κοινή καταγωγή του, την κοινή μήτρα που τον γέννησε και θεώρησε τον «άλλο» σαν ένα διαφορετικό πλάσμα, κατώτερο είδος κάτι μεταξύ ζώου και πράγματος, το οποίο κατά συνέπεια μπορεί να μεταχειρίζεται κατά βούληση: μαζική εξόντωση, υποδούλωση, εκμετάλλευση της εργασίας του.
Ακόμα και στη σύγχρονη ιστορία, αυτή η ιδεολογία για τη διαφορετικότητα μεταξύ των ανθρώπων και τη διάκριση σε ανώτερους και κατώτερους, σε πρωτόγονους και εξελιγμένους πολιτισμούς, βάθυνε και εδραιώθηκε μέσα από την αποικιοκρατία. Πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξε σε αυτό το έργο της αστικής τάξης και η επιστήμη, ιδιαίτερα οι ανερχόμενες κοινωνικές επιστήμες όπως η κοινωνιολογία και αργότερα η κοινωνική ανθρωπολογία.
Και για να έρθουμε και στην τωρινή κατάσταση, γεγονότα όπως η εγκατάλειψη-καταδίκη στον υγρό θάνατο στα νερά της Μεσογείου μεταναστών-προσφύγων από την Αφρική και το πογκρόμ εναντίων μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας από ρατσιστές και ακροδεξιούς «αγανακτισμένους πολίτες», δεν θα πρέπει να εκπλήσσουν. Αντίθετα είναι πράξεις απόλυτα εναρμονισμένες με το πραγματικό πρόσωπο της «πολιτισμένης» δύσης, με τους βολεμένους, τους αποχαυνωμένους από το θέαμα και την κατανάλωση υλικών και πνευματικών σκουπιδιών (ιδεοληψίες) ανθρώπους.
Ωστόσο ακόμα και αν πετύχουν τον στόχο τους αυτά τα ανθρωπάρια, έχουν ήδη χάσει το παιχνίδι. Διότι ακριβώς έχουν ξεχάσει ότι κυνηγώντας και εξοντώνοντας τον «άλλο», στρέφονται κατά του εαυτού τους.
Η γλωσσολογία και η φιλοσοφία της γλώσσας μας έχει διαφωτίσει για τη σχέση κοινωνίας και πολιτισμού με τη λειτουργία και τη δομή της γλώσσας. Πιο συγκεκριμένα, ό,τι είναι για τον άνθρωπο πραγματικότητα διαμεσολαβείται και νοηματοδοτείται από τη γλώσσα, από σημαίνοντα και σημαινόμενα, τα οποία συνδυάζονται σε ένα «σημείο», δηλαδή τη λέξη. Με άλλα λόγια, η πραγματικότητα – άρα και η κοινωνική πραγματικότητα – διαμεσολαβείται και νοηματοδοτείται από σύμβολα. Το ίδιο το «εγώ», ο «εαυτός», είναι έννοιες, σημαίνοντα που νοηματοδοτούνται σε σχέση με άλλα σημαίνοντα, και τελικά αποκτούν σημασία από τον εκάστοτε (μεγάλο) «Άλλο». Το εκάστοτε υποκείμενο νοηματοδοτείται και αποκτά αυτοεπίγνωση μέσα από μια σχέση ετερότητας με όλα τα άλλα που δεν είναι, μια σχέση εν απουσία και αντίστιξης με τα άλλα σημαίνοντα υποκείμενα: έτσι, το εγώ είναι αυτό που είναι, γιατί δεν είναι όλα τα άλλα.
Τι θα γίνει όμως αν ακυρωθούν ή διαγραφούν οι «άλλοι», οι διαφορετικοί; Ποια προοπτική υπάρχει τότε;
Ένας εαυτός που δεν νοηματοδοτείται από τον άλλο, παύει να έχει οποιοδήποτε νόημα. Γίνεται ένα κλειστό, ανάπηρο και θωρακισμένο εγώ, ένα αέναα αυτοαναφορικό εγώ (ένα μη ον). Αφού δεν έχει πλέον τι να καταστρέψει, στρέφεται εναντίον και καταστρέφει τον ίδιο του τον εαυτό. Ως ένα ήδη ακυρωμένο υποκείμενο, σύμφωνα με τη Λακανική ρήση, πρώτα ερχόταν τουλάχιστον σε επαφή και επικοινωνία έστω με ένα άλλο επίσης ακυρωμένο υποκείμενο. Τώρα δεν έχει ούτε αυτή την ικανότητα.
Τι είδους όμως κοινωνία και πολιτισμός παράγεται από τέτοια αλλοτριωμένα και αυτιστικά όντα;
Σίγουρα κλειστοφοβικά, σκοταδιστικά και ρατσιστικά-αυταρχικά καθεστώτα. Όπου για να επιβιώνουν και να αναπαράγουν την εκμετάλλευση και την υποδούλωση –στο βαθμό που τα οικονομικά συμφέροντα παίζουν και εδώ καθοριστικό ρόλο, με αρωγό την ιδεολογία– θα εφευρίσκουν συνεχώς την ετερότητα που ταυτίζεται με την κατωτερότητα και τον κίνδυνο. Όπου τη θέση του απεχθούς «άλλου» μπορεί να πάρει ο οποιοσδήποτε, ομάδα ή άτομο, αφού επινοηθεί και στιγματιστεί ως διαφορετικός και επικίνδυνος για τη συλλογική ταυτότητα, την κοινωνία και το «έθνος μας». Ουσιαστικά δηλαδή πρόκειται για φύλο κύκλο αναπαραγωγής της αυτοκαταστροφής. Ένας τέτοιου τύπου πολιτισμός θα επιδιώκει να επεκτείνεται συνεχώς μέσα από πολέμους εξωτερικούς ή εσωτερικούς. Για να επιβάλλει ακριβώς το φασιστικό-ολοκληρωτικό καθεστώς-σύστημά του.
Σίγουρη μοίρα του; Η καταστροφή, με αναρίθμητα θύματα, καταστροφή των άλλων ειδών και της φύσης. Ανθρωπολογικός τύπος που θρέφεται και γιγαντώνεται από αυτόν τον πολιτισμό; Ο εξουσιαστής και θωρακισμένος ανθρωπάκος, γίνεται τώρα ένας ανώμαλος, ψυχικά διαταραγμένος, ένα ζόμπι χωρίς συνείδηση, ορμώμενος από τα κατώτερα και διαστροφικά ένστικτά του, και εύκολα κατευθυνόμενος από τους αρχηγούς του.
Στην ανάδειξη του ξενοφοβικού, ανταγωνιστικού και ρατσιστικά σκεπτόμενου ανθρώπου, δεν μπορεί να παραγνωριστεί ο ρόλος της ιδεολογίας. Γιατί είναι ακριβώς η κυρίαρχη ιδεολογία που παράγει και αναπαράγει, μέσα από ηγεμονικούς λόγους (επίσημους και ανεπίσημους), αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές ρατσιστικές. Ειδικά η σύγχρονη εκδοχή του ρατσισμού-φασισμού λειτουργεί υπόγεια και ύπουλα γιατί εκμεταλλεύεται αυτά τα ανεπίσημα κανάλια, απενεχοποιώντας έτσι την επίσημη εξουσία, το κράτος και την εκάστοτε κυβέρνηση.
Είναι φυσικό επακόλουθο ότι ένα τέτοιο σύστημα δεν έχει μέλλον, έστω και αν αυτό σημαίνει την εξαφάνιση ή αποδεκατισμό του ανθρώπινου είδους. Διότι βασικό χαρακτηριστικό του είναι η επέκταση και η κυριαρχία μέσω επιβολής και ανταγωνισμού μεταξύ των χωρών-κρατών και λαών. Ενώ η αντίσταση που θα αναπτυχθεί θα είναι ισχυρή, όπως έχει δείξει η ιστορία, ακόμη και πρόσφατα στο παράδειγμα των εξεγέρσεων στην Αφρική. Μια εξεγερτική δύναμη που μπορεί να σαρώσει τα πάντα. Με κίνητρο να βιωθεί η γνήσια συνείδηση, η θέληση για ελευθερία, η αλληλεγγύη και η ανθρωπιά.
Ο απώτερος σκοπός, η ριζική αλλαγή και η αταξική αντι-ιεραρχική κοινωνία, ίσως να μην έρθει. Αξίζει όμως, ναι αξίζει, η περιπέτεια και η προσπάθεια για την έφοδο στους ουρανούς-να κοιτάξουμε αγέρωχα ψηλά στους ουρανούς.
Δημήτρης Φασόλης, Αθήνα 19/5/2011
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου