Η γλώσσα ως εργαλείο χειραφέτησης της σκέψης

Η γλώσσα ως εργαλείο χειραφέτησης της σκέψης

Οι προτάσεις κρίσεως

Η σκέψη είναι μια σύνθετη διαδικασία που, παρά τη σημαντική ανάπτυξη των επιστημών που ασχολούνται με το θέμα, ακόμη δεν έχει αποσαφηνιστεί και διερευνηθεί πλήρως. Έτσι, μένουν αναπάντητα ερωτήματα και ανεξιχνίαστες πτυχές σχετικά με την πολύπλοκη αυτή διαδικασία του νου, αλλά και των λειτουργιών του βιολογικού οργάνου που είναι ο φορέας της σκέψης, του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αν και με τη «γλωσσική στροφή»[1] στις ανθρωπιστικές επιστήμες είχε εδραιωθεί για δεκαετίες ότι η σκέψη είναι ταυτόσημη ή ομόλογη με τη γλώσσα, δηλαδή ότι δεν υπάρχει σκέψη ως κάτι αφηρημένο ή ευρύτερο και έξω από τη γλώσσα, πλέον η θέση αυτή έχει ξεπεραστεί[2]. Εντούτοις, η καλλιέργεια και η σωστή χρήση της γλώσσας είναι πολύ χρήσιμη και απαραίτητη για την ανάπτυξη της σκέψης μας, ιδιαίτερα δε για την ανάπτυξη θέσεων και συλλογισμών που χαρακτηρίζονται από εγκυρότητα και λογική επάρκεια, όσον αφορά την επιχειρηματολογία τους και τη γενικότερη δομή-συγκρότησή τους.

Η βασική μονάδα στη γλώσσα-σύστημα που έχει μια πληρότητα και ένα ολοκληρωμένο νόημα, είναι η πρόταση. Υπάρχουν τέσσερα είδη[3] προτάσεων, ωστόσο την παραγωγή συλλογισμών, τη θεωρία και την επιστήμη (και φυσικά τη φιλοσοφία) τις ενδιαφέρει μια συγκεκριμένη κατηγορία προτάσεων. Ειδικότερα χρησιμοποιείται μια υποκατηγορία αυτής: από τα είδη των προτάσεων με βάση το περιεχόμενό τους, δηλαδή τις προτάσεις κρίσεως, τις επιφωνηματικές, τις ερωτηματικές και τις προτάσεις επιθυμίας, οι επιστήμονες ασχολούνται με τις πρώτες. Αυτές δεν είναι άλλες από τις προτάσεις κρίσης.

Οι προτάσεις κρίσεως λέγονται έτσι γιατί μας δίνουν μια πληροφορία ή μια γνώμη (μια κρίση)  αυτού που την εκφέρει. Συνήθως έχουν τη μορφή Υποκείμενο – Συνδετικό Ρήμα – Κατηγορούμενο (ή σύντομα: Υ – Κ) και συνδέουν μία έννοια με μια άλλη: π.χ. «Ο Καντάφι είναι δικτάτορας».

Βασικό γνώρισμα μιας πρότασης κρίσεως είναι ότι η πληροφορία ή η κρίση που δηλώνει (εξ ου και «δηλωτικές προτάσεις», όπως αλλιώς λέγονται) μπορεί να επαληθευτεί ή να διαψευστεί εμπειρικά. Έτσι, για παράδειγμα η παραπάνω πρόταση-δήλωση «Ο Καντάφι είναι δικτάτορας» είναι μια πρόταση κρίσης που μπορούμε να ελέγξουμε την αληθοτιμή της, δηλαδή το αν είναι αληθής ή ψευδής. Κάθε λοιπόν πρόταση κρίσης είναι δυνατό να πάρει τη μία από τις δύο αληθοτιμές, ανάλογα με την περίσταση: «Αλήθεια» ή «Ψέμα» ή σύντομα με τα σύμβολα Α, Ψ και λατινικά T (Truth), F (Falsity).   

Έτσι, στο παραπάνω παράδειγμά μας η πρόταση «Ο Καντάφι είναι δικτάτορας» δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα και αληθής και ψευδής. Υποχρεωτικά θα πρέπει να έχει τη μία ή την άλλη αληθοτιμή. Αν ονομάσουμε την πρότασή μας «Π», τότε έχουμε:   

Π = Α (Αλήθεια) ή Π = Ψ (Ψέμα)                                                                                                                

Έτσι, εφόσον αποφανθούμε για το αν η πρόταση Π: «Ο Καντάφι είναι δικτάτορας», είναι αληθής ή ψευδής, τότε αυτό από μόνο του διευκρινίζει με έγκυρο τρόπο και τη στάση μας απέναντι στην επέμβαση του ΝΑΤΟ.

Αθήνα 28/3/2011

Δημήτρης Φασόλης

Θεματική: Γλώσσα και σκέψη

* Το κείμενο αυτό γράφτηκε στο πλαίσιο σειράς σεμιναρίων από τον υπογράφοντα που ξεκινούν στον ελεύθερο κοινωνικό χώρο «Βοτανικός Κήπος», με θέμα «Η γλώσσα ως εργαλείο χειραφέτησης της σκέψης» (Πετρούπολη- Παρασκευές, 17.30).

---

[1] Βασική θέση εδώ είναι ότι η γλώσσα έχει μια λογική δομή η οποία είναι ανάλογης φύσης με τη σκέψη (αν όχι ότι ταυτίζονται) και ότι σε αυτή τη λογική δομή και στις διάφορες χρήσεις της γλώσσας πρέπει να επικεντρωθεί η επιστημολογία και η φιλοσοφία (συμβασιοκρατία). Αντιπροσωπευτικό θεωρητικό σύστημα αυτής του ρεύματος σκέψης ήταν ο Νεοθετικισμός, ο οποίος εκφράστηκε κυρίως και με συνέπεια από τον Κύκλο της Βιέννης.

[2] Μάλιστα, σήμερα γίνεται λόγος για την γλώσσα ως επιστημολογικό εμπόδιο για τη γνώση και την επιστήμη, διότι είναι φορέας «βαριάς» ιδεολογίας που αλλοιώνει την πληροφορία και την πρόσληψη-αναπαράσταση της πραγματικότητας.

Το κείμενο έχει ξαναδημοσιευτεί στο μπλογκ "Άμεσος Λόγος και Δράση 2" http://www.amesoslogoskaidrasi2.blogspot.com/

Η Γλώσσα: Μια γενική έποψη

Αν μας ρωτήσει κάποιος τι είναι γλώσσα, αυτό που συνήθως μας έρχεται στο μυαλό είναι η ομιλία, ο τρόπος έκφρασης ενός ανθρώπου όταν συνομιλεί και επικοινωνεί με άλλους ανθρώπους. Επίσης μπορεί να σκεφτούμε διάφορα κείμενα, δηλαδή τον γραπτό λόγο. Όμως η γλώσσα δεν συνίσταται σε αυτά τα παραπάνω στοιχεία ή, τουλάχιστον, δεν είναι μόνο αυτά. Πρόκειται στην πραγματικότητα για ένα εξαιρετικά σύνθετο και δυναμικό φαινόμενο το οποίο είναι αδύνατο να οριστεί πλήρως, έστω και στο απώτερο μέλλον.

Στην ουσία η γλώσσα είναι κάτι πολύ ευρύτερο από τις ιδιαίτερες εκδηλώσεις της, ένα πολύ ευρύ φαινόμενο∙ είναι μια πολύ πλατιά και γενική έννοια. Όταν μάλιστα θέλουμε να την προσεγγίσουμε επιστημονικά, είναι απαραίτητο-αναγκαίο να δούμε και συλλάβουμε-κατανοήσουμε τη γενικότητά της, ως ολότητα, να σκιαγραφήσουμε το (γενικό) περίγραμμά της. Εξάλλου η επιστήμη είναι η γνώση του γενικού, η μελέτη από αποστασιοποιημένη όσο το δυνατόν οπτική γωνία (επίσταμαι) και η ανακάλυψη των γενικών, των καθολικών και των πιο σημαντικών στοιχείων του φαινομένου που μελετάμε. Η γενική αυτή εικόνα προκύπτει όταν από ένα σύνολο ομοειδών αντικειμένων ή φαινομένων αφαιρούμε τα επιμέρους και επουσιώδη στοιχεία, ενώ κρατάμε τα ουσιώδη, τα κοινά και καθολικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα που συνιστούν το φαινόμενο στην ολότητά του. 

Το να επιδιώκουμε να προσεγγίζουμε με αυτόν τον τρόπο την πραγματικότητα, δηλαδή αφαιρετικά και γενικευτικά, μας βοηθά στο να κατανοούμε την ουσία των γεγονότων και των κοινωνικών φαινομένων. Η οποία έγκειται και στην αλληλοσχέτισή τους.

 Τι εννοούμε όμως όταν λέμε ότι μια έννοια (όπως η γλώσσα) είναι πλατιά; Στο σημείο αυτό εμπλέκεται η τυπική λογική που μας λέει ότι το πλάτος μιας έννοιας είναι το πλήθος των εννοιών που εμπεριέχονται στο πλάτος της έννοιας αυτής. Για παράδειγμα, η γενική έννοια «Ήπειρος» περιλαμβάνει στο πλάτος της τις πέντε ειδικότερες έννοιες των ηπείρων: «Ασία», «Αφρική», «Ευρώπη», «Αμερική, Ωκεανία».  Για να σχηματίσουμε στο μυαλό μας την εικόνα του πλάτους μπορούμε να σκεφτούμε ένα σχήμα με κύκλους που συμβολίζουν τις έννοιες. Ο εξωτερικός και μεγαλύτερος κύκλος είναι η γενική έννοια της «ηπείρου». Ενώ οι μικρότεροι κύκλοι συμβολίζουν τις ειδικότερες έννοιες των συγκεκριμένων ηπείρων 

(βλ εικόνα). 

 

Επισημαίνεται επίσης ότι όσο πιο πλατιά (και άρα γενική) είναι μια έννοια, τόσο λιγότερα χαρακτηριστικά έχει. Ενώ, όσο περισσότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα έχει μια έννοια, τόσο περισσότερο στενεύει, εξειδικεύεται και άρα αποκτά μεγαλύτερο βάθος. Έτσι, αν από τις έννοιες που εκφράζουν τις πέντε ηπείρους αφαιρέσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τις διακρίνουν μεταξύ τους και αφήσουμε εκείνα που είναι κοινά και στις πέντε, τότε φτάνουμε στην πιο πλατιά και γενική έννοια «ήπειρος», η οποία έχει μικρότερο βάθος από τις άλλες. Αντίστροφα, αν στην γενική έννοια «ήπειρος» προσθέσουμε (ενώ προηγούμενα είχαμε αφαιρέσει) χαρακτηριστικά, τότε στενεύει το πλάτος της, ενώ αυξάνεται το βάθος της. Έτσι, έχουμε τώρα μια πιο ειδική, συγκεκριμένη έννοια, μια από τις γνωστές ηπείρους, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά που προσθέσαμε και που αντιστοιχούν σε αυτή.   

Για να προσεγγίσουμε τη γλώσσα λοιπόν ως μια γενική και πλατιά έννοια, πρέπει να σκεφτούμε ποια είναι τα πιο γενικά και καθολικά χαρακτηριστικά της. Προχωρώντας από αυτήν την προοπτική (γενική έποψη), αναγκαστικά προκύπτει ότι η γλώσσα συνδέεται στενά με την επικοινωνία – θα μπορούσαμε να πούμε ότι η γλώσσα είναι επικοινωνία. Περεταίρω, απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρχει επικοινωνία είναι η ύπαρξη πληροφορίας. Και τα τρία αυτά στοιχεία όμως για να πραγματωθούν χρειάζεται ένα περιβάλλον.  
 (Βλ. εικόνα 2) 

Στο παραπάνω σχήμα οι τρεις έννοιες παριστάνονται με τελείες οι οποίες συμβολίζουν τους «εννοιολογικούς κόμβους». Λέμε ότι οι έννοιες είναι ουσιαστικά εννοιολογικοί κόμβοι, διότι δεν είναι ανεξάρτητες αλλά αποκτούν τη σημασία τους πάντα σε αλληλοσυσχέτιση με άλλες έννοιες. Έτσι, εδώ εννοιολογικοί κόμβοι είναι οι έννοιες «Γλώσσα», «Επικοινωνία» και «Πληροφορία».

Οι γραμμές του τριγώνου συμβολίζουν το «εννοιολογικό δίκτυο», την αμφίδρομη αυτή σχέση και αλληλεξάρτηση μεταξύ των εννοιών-κόμβων.

Τέλος ο εσωτερικός χώρος του τριγώνου αναπαριστά το περιβάλλον, το οποίο ουσιαστικά είναι χώρος, στη γενικότητά του. Μέσα στο περιβάλλον λειτουργούν και τα κανάλια (τρόποι) επικοινωνίας, τα οποία είναι επίσης χώρος. 

Τέλος, η επικοινωνία συντελείται μέσα από συγκεκριμένους τρόπους, τα κανάλια επικοινωνίας. Τα κανάλια επικοινωνίας είναι φυσικοί τρόποι επικοινωνίας με το περιβάλλον. Διακρίνουμε τα εξής:

1. Φωνητικό-ακουστικό σύστημα: αποτελεί τη βάση για τον προφορικό λόγο (ομιλία και κατανόηση).
2. Οπτικό σύστημα: μαζί με το ακουστικό-φωνητικό σύστημα συνιστούν τη βάση για τον γραπτό λόγο:   

3. Απτικό σύστημα (αφή): χειραψίες, αγκαλιές, φιλιά κ.λπ.
4. Οσφραντικός τρόπος επικοινωνίας.
5. Γευστικός τρόπος επικοινωνίας: από τους δύο τελευταίους αντλούμε σημαντικές επιπλέον πληροφορίες από το περιβάλλον.

Από τους πέντε τρόπους-κανάλια επικοινωνίας οι τρεις πρώτοι θεωρούνται οι βασικοί για την ανθρώπινη επικοινωνία. Ενώ το ακουστικό-φωνητικό και το οπτικό κανάλι αφορούν στον προφορικό και γραπτό λόγο. Ο οποίος συντελείται μέσα από το επικοινωνιακό κανάλι.

Επικοινωνιακό κανάλι: 

ΠΗΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ --- ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ - (ΠΑΡΑΓΩΓΗ) ---- ΜΕΤΑΔΟΣΗ ---- ΑΠΟΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ - (ΠΡΟΣΛΗΨΗ) ---- ΤΕΛΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ

Τρόποι (κανάλια) επικοινωνίας (επεξήγηση):  

Είναι φυσικοί τρόποι επικοινωνίας με το περιβάλλον. Το περιβάλλον πρέπει να το δούμε γενικά (αφαιρετικά), ως χώρο. Άρα και τα κανάλια επικοινωνίας είναι χώρος.

Αθήνα 13/4/2011


Δημήτρης Φασόλης

Θεματική: Γλώσσα και σκέψη

Το παρόν κείμενο γράφτηκε στο πλαίσιο της σειράς σεμιναρίων από τον Δημήτρη Φασόλη στον ελεύθερο κοινωνικό χώρο «Βοτανικός Κήπος» (Πετρούπολη, Κυριακές 19.30), με θέμα «Η γλώσσα ως εργαλείο χειραφέτησης της σκέψης».