Κριτικές παρατηρήσεις στο πρώτο γνωσιολογικό πρόβλημα (του αντικειμένου ή της ουσίας)
Κριτική στον υποκειμενικό ιδεαλισμό
Κριτική στον υποκειμενικό ιδεαλισμό
Εξετάζοντας κριτικά τις θέσεις και τις θεωρίες των διαφόρων σχολών πάνω στο συγκεκριμένο πρόβλημα[1], επισημαίνεται, καταρχάς όσον αφορά τον υποκειμενικό ιδεαλισμό, ότι η πραγματικότητα είναι αντικειμενική, δηλαδή υπάρχει έξω από τη συνείδησή μας. Το γεγονός αυτό δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ούτε από τους επιστήμονες ούτε και από τους «καθημερινούς» ανθρώπους. Σε αυτό το σημείο αρωγός είναι και η καθημερινή εμπειρία, η μαρτυρία της οποίας είναι καθοριστική.
Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος βλέπει (αντιλαμβάνεται) ένα δέντρο στον κήπο του διπλανού κτηρίου. Παράλληλα, όλοι οι γνωστοί του άνθρωποι τον βεβαιώνουν για την ύπαρξη αυτού του δέντρου. Μάλιστα, ο άνθρωπος αυτός βλέπει για χρόνια αυτό το δέντρο και είναι σίγουρος πως θα το βλέπει και στο άμεσο – τουλάχιστον – μέλλον. Άρα, το δέντρο αντικειμενικά υπάρχει και δεν βρίσκεται μόνο στη δική του συνείδηση.
Ας υποθέσουμε τώρα ότι ο άνθρωπος για τον οποίο μιλάμε φεύγει για χρόνια στο εξωτερικό. Στο μυαλό του (στη συνείδησή του) εξακολουθεί να έχει την παράσταση εκείνου του δέντρου στην αυλή του κτηρίου, δίπλα από το σπίτι του. Για τον ίδιο λοιπόν (και άρα για τη συνείδησή του) αυτό το δέντρο υπάρχει. Γυρίζοντας όμως μετά από ένα χρονικό διάστημα στην παλιά του γειτονιά, διαπιστώνει ότι το δέντρο που είχε υπόψη του δεν βρίσκεται εκεί που γνώριζε ότι υπήρχε, γιατί η αυλή του κτηρίου έχει υποστεί ανακαίνιση. Επομένως στη συνείδησή του (ως ανάμνηση) υπήρχε η παράσταση του δέντρου, ως μια πνευματική εικόνα του αντικειμένου. Τώρα όμως, σύμφωνα με την αντίληψή του, το δέντρο δεν υπάρχει.
Αυτή η διαφορά μεταξύ παράστασης (= μια πνευματική εικόνα του αντικειμένου που την επεξεργαζόμαστε νοητικά ή τη διατηρούμε στη μνήμη μας κατά βούληση), η οποία παραμένει η ίδια και της αντίληψης (= τα αισθητηριακά δεδομένα που πηγάζουν ή ταυτίζονται ανακλαστικά με ένα αντικείμενο, καθώς και η «ερμηνεία» τους από τη συνείδηση) του αντικειμένου, η οποία αλλάζει, μας βεβαιώνει για την ανεξαρτησία της πραγματικότητας σε σχέση με τη συνείδηση. Μας δείχνει δηλαδή ότι η πραγματικότητα βρίσκεται έξω από τη συνείδησή μας, ασχέτως με το τι πιστεύουμε εμείς και με το τι έχουμε στο νου μας ως παράσταση της πραγματικότητας. Άρα, η πραγματικότητα μέσω της αντίληψης επιβάλλεται στη συνείδησή μας και δεν υπόκειται στις αλλαγές της βούλησής μας.
Κριτική στον αντικειμενικό ιδεαλισμό
Τέλος, οι Καστιμάνης και Βιρβιδάκης υποστηρίζουν ότι οι θέσεις του ιδεαλισμού δεν επιβεβαιώνονται ούτε από τις τελευταίες εξελίξεις στη σύγχρονη επιστήμη και ιδιαίτερα στη φυσική. Συγκεκριμένα η ταύτιση από τους φυσικούς της ύλης με την ενέργεια έχει ως συνέπεια να μην θεωρείται πλέον η ύλη ως το σταθερό υπόβαθρο όλων των πραγμάτων και επιπροσθέτως ή έννοια της ύλης στην κλασική φυσική από «έκταση» εκλαμβάνεται τώρα ως μια σειρά από μαθηματικούς τύπους ή ένα είδος «αλγεβρικού καπνού». Η ριζική όμως αυτή ανατροπή των εννοιών της κλασικής φυσικής για την ύλη, δεν συνεπάγεται ότι η πραγματικότητα, ανεξάρτητα από το πώς προσεγγίζεται κάθε φορά από την επιστήμη, δεν υφίσταται ως κάτι αντικειμενικό και ανεξάρτητο από τη συνείδηση.
Ουσιαστικά όμως, αυτή τη φορά κατά την άποψη του γράφοντος, η αμφισβήτηση ή αντίθεση προς τις θεωρήσεις του αντικειμενικού ιδεαλισμού δεν μπορούν να εστιάζουν στην αντικειμενική ύπαρξη της πραγματικότητας, στο βαθμό που κάτι τέτοιο δεν το αρνείται, με την επισήμανση ότι θεωρεί την αντικειμενική πραγματικότητα κάτι το πνευματικό. Αντικειμενική πραγματικότητα, όπως έχουμε διευκρινίσει, με την έννοια ότι αυτή βρίσκεται έξω από τη συνείδησή μας και ταυτόχρονα την αντιλαμβάνονται και τα άλλα υποκείμενα (είναι διυποκειμενική). Συνεπώς, μια εποικοδομητική κριτική εναντίωση στον αντικειμενικό ιδεαλισμό θα έπρεπε να εστιάζει στην υλική ουσία ή υπόσταση της πραγματικότητας, σε αντιδιαστολή με την πνευματική ουσία της πραγματικότητας στην οποία η εν λόγω σχολή πιστεύει.
Ακόμη όμως και αν γίνει αποδεκτό το γεγονός την υλικής υπόστασης της πραγματικότητας, η εν γένει δομή και το θεωρητικό σύστημα του ιδεαλισμού δεν χάνουν, κατά την ταπεινή γνώμη του γράφοντος, την επιστημολογική αξία και τη δυναμική τους. Η πεποίθηση αυτή στηρίζεται στην άποψη ότι η ύλη, υπό το φως και των σύγχρονων ανακαλύψεων στη μικροφυσική, ίσως να ταυτίζεται ή, καλύτερα, να έχει ισχυρές αναλογίες με τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά της ιδέας (η οποία είναι η ουσία της πραγματικότητας, κατά τους ιδεαλιστές). Έτσι πολλά από τα γνωσιολογικά-θεωρητικά σχήματα και εννοιολογικά εργαλεία του ιδεαλισμού, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ερμηνεία-εξήγηση και εν τέλει την κατανόηση της φύσης και της (υλικής) πραγματικότητας.
Κριτική στον αφελή ρεαλισμό
Ερχόμενοι τώρα στον αφελή ρεαλισμό, η κριτική που του ασκείται είναι ότι οι θέσεις του, με κεντρική αυτή που για το ότι μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα ακριβώς όπως αυτά είναι, δέχονται ακόμη πιο καίριο πλήγμα από ό,τι οι θέσεις του ιδεαλισμού. Πρώτον, επιστήμες όπως η φυσιολογία και η ψυχολογία έχουν δείξει ότι ανάμεσα στα πράγματα και στη συνείδηση παρεμβάλλονται τα αισθητήρια όργανα του ανθρώπου, το νευρικό του σύστημα και ο εγκέφαλος, δηλαδή όργανα και λειτουργίες που ακόμη σε μεγάλο βαθμό δεν έχουν αποσαφηνιστεί, ούτε έχει εξηγηθεί η σύνθεση και ο τρόπος λειτουργίας τους.
Συνάγεται από τα παραπάνω, ότι η αντίληψή μας για την πραγματικότητα διαμεσολαβείται από αισθητηριακές και νευροφυτικές διαδικασίες και άρα η γνώση μας δεν είναι άμεση και πλήρης για τη δομή, τα χαρακτηριστικά και την ουσία των αντικειμένων. Από την άλλη δεν πρέπει να υποτιμούμε τον ρόλο της υποκειμενικότητας, η οποία παρεμβάλλεται και εμπλέκεται στην αντιληπτική λειτουργία, γεγονός που σημαίνει ότι η παράσταση (νοητική εικόνα) των αντικειμένων που σχηματίζεται στο νου μας δεν συμφωνεί απόλυτα με την πραγματικότητα. Εξάλλου, αν οι θέσεις του αφελούς ρεαλισμού ίσχυαν, τότε η επιστήμη θα ήταν αχρείαστη.
Κάτι τέτοιο όμως ξέρουμε ότι δεν ισχύει. Αντίθετα, η επιστήμη σήμερα, όσο προχωρά στις μεθόδους και στα ερευνητικά μέσα, χάρη και στην τεχνολογία (μικροσκόπια, τηλεσκόπια κ.λπ.), μας αποκαλύπτει άγνωστες έως πρόσφατα πτυχές της πραγματικότητας. Πτυχές αναπάντεχες και ανατρεπτικές της κοινής αντίληψης, οι οποίες αποδεικνύουν ότι η πραγματικότητα δεν συλλαμβάνεται άπαξ και εντελώς από την αντίληψη και τα αισθητήρια όργανα του ανθρώπου, αλλά η γνώση μας για αυτήν διευρύνεται και την προσεγγίζει ολοένα.
Κριτική στον φαινομενισμό του Καντ
Με τον φαινομενισμό του ο Καντ συμβάλλει κριτικά και σημαντικά στην περαιτέρω διερεύνηση του γνωσιολογικού προβλήματος για το αντικείμενο της γνώσης. Αυτό το καταφέρνει με τη συνδυαστική θεώρησή του ότι η αντικειμενική πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από το σκεπτόμενο υποκείμενο, αλλά αυτή δεν αποδίδεται πιστά από την αντίληψη, αφού παρεμβάλλονται ως παραμορφωτικοί φακοί οι κατηγορίες της νόησης και οι a priori γνωστικές δομές-δυνατότητες. Συνεπώς, μέσα από την προσέγγιση αυτή, το πρόβλημα τίθεται σε σωστότερες βάσεις και η παραδοσιακή διαμάχη μεταξύ ιδεαλισμού και ρεαλισμού αμβλύνεται σημαντικά.
Κριτική στη φαινομενολογία
Η φαινομενολογία, από την άλλη, είναι μια ιδιότυπη προσπάθεια να γεφυρωθεί ο ιδεαλισμός με τον ρεαλισμό. Ο Χούσερλ συμφωνεί με τον ρεαλισμό ότι η αντικειμενική πραγματικότητα είναι αυθύπαρκτη και έξω από τη συνείδησή μας και ότι οι ουσίες δεν καθορίζονται από την σκέψη. Ταυτόχρονα όμως υποστηρίζει πως ό,τι είναι πραγματικότητα για τους ανθρώπους ταυτίζεται με αυτό που υπάρχει ως παράσταση στο πλαίσιο της πραγματικής και δυνατής συνείδησης. Η πραγματικότητα υπάρχει μόνο στο βαθμό που μπορεί να «σημασιοδοτηθεί» (sinngebung) από το υποκείμενο. Προσπαθώντας να υπερβεί την άμεση εμπειρία με τις πλάνες και τους περιορισμούς της, σύμφωνα με τους συγγραφείς, η φαινομενολογία μας προφυλάσσει από τις ανυπόστατες και αφελείς απόψεις του ρεαλισμού. Ταυτόχρονα όμως, επιμένοντας στον διαμορφωτικό ρόλο της συνείδησης για τη γνώση της πραγματικότητας, εκτίθεται στον κίνδυνο να εισέλθει ο υποκειμενισμός «από το παράθυρο». Ιδιαίτερα στα χέρια των μαθητών του, παρά από τον ίδιο τον Χούσερλ, η φαινομενολογία μοιάζει να απομακρύνεται από το κριτικό πνεύμα της και να ρέπει προς την κοινή λογική.
Κλείνοντας, είναι σωστό να επισημανθεί ότι η κριτική στα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα και θεωρίες δεν είναι κάτι που γίνεται άπαξ και διά παντός. Αντίθετα, οι θεωρίες, τα επιχειρήματα και οι σχολές επανακάμπτουν με νέα κάθε φορά επιχειρήματα και αποδεικτικά ή μεθοδολογικά εργαλεία, καθώς η γνώση και η επιστήμη εξελίσσονται. Εξάλλου, η σκέψη και η γνώση προχωρούν με σπειροειδή και όχι ευθύγραμμη πορεία. Έτσι, ένα φιλοσοφικό σύστημα ή σχολή που μας φαίνεται σήμερα ανεπαρκές και αναγκαστικά υποχωρεί από το φιλοσοφικό προσκήνιο (αν και ποτέ ένα γνωσιοθεωρητικό σύστημα σκέψης δεν υποχωρεί ολοκληρωτικά), αύριο επανέρχεται ανανεωμένο και ενδυναμωμένο από νέες ανακαλύψεις και σημαντικά πνεύματα-προσωπικότητες που το εκπροσωπούν.
Συμπεράσματα
Από τις κριτικές προσεγγίσεις στα φιλοσοφικά ρεύματα και στο πώς τοποθετούνται απέναντι στο πρόβλημα του αντικειμένου ή της ουσίας, συνάγονται τα εξής συμπεράσματα:
· Ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει «καθ’ εαυτόν», δηλαδή ανεξάρτητα από τη συνείδηση του σκεπτόμενου υποκειμένου. Ωστόσο το ίδιο το υποκείμενο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του και εμπλέκεται άμεσα και αποφασιστικά στη διαδικασία γνωστικής οικειοποίησης της πραγματικότητας. Μέσα από τη νοούσα συνείδηση και τον λόγο που αυτό διαθέτει μπορεί να πάρει την κατάλληλη απόσταση από τα πράγματα και έτσι τα μετατρέπει σε λογικά νοηματοδοτημένα αντικείμενα, στο πλαίσιο του φιλοσοφικού στοχασμού και της επιστημονικής έρευνας.
· Την πραγματικότητα δεν την αντιλαμβανόμαστε όπως ακριβώς είναι. Η ανακάλυψη των συστατικών της στοιχείων και η κατανόηση των νόμων που τη διέπουν, είναι έργο της επιστήμης. Ωστόσο, επειδή η πραγματικότητα είναι ρευστή και συνεχώς μεταβάλλεται, η επιστήμη αδυνατεί να ανακαλύψει την αλήθεια δια μιας και στην πληρότητά της. Αυτό που μπορεί να κάνει (η επιστήμη) είναι να επιχειρεί συνεχώς νέες προσεγγίσεις της πραγματικότητας. Και, τέλος, η επιστήμη δεν εξετάζει το αντικείμενό της μόνο συγχρονικά, αλλά και στη διαχρονική εξέλιξη και εκδήλωσή του μέσα στην ιστορία.
Αθήνα, 14/7/2011
Δημήτρης Φασόλης
[1] Στο παρόν κείμενο κολουθείται η συλλογιστική των συγγραφέων του βιβλίου, το τμήμα του οποίου παρουσιάζεται εδώ αφορά στα γνωσιολογικά ερωτήματα (Κατσιμάνης – Βιρβιδάκης 2001. «Προβλήματα Φιλοσοφίας, Γ΄ τάξη Ενιαίου Λυκείου, ΟΕΔΒ). Σε ορισμένα σημεία κατατίθενται σκέψεις και σχόλια του γράφοντος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου