Στο προηγούμενο είχαμε δει πώς απαντούν στο Πρόβλημα της Ουσίας ή του Αντικειμένου ο Ιδεαλισμός και ο Ρεαλισμός. Ακολουθούν ο Φαινομενισμός (Καντ) και η Φαινομενολογία.
3. Φαινομενισμός
Ο φαινομενισμός είναι μια προσπάθεια να βρεθεί μέση λύση μεταξύ ρεαλισμού και ιδεαλισμού.
Καντ (Kant): Τα πράγματα υπάρχουν έξω από τη συνείδηση, η τελευταία όμως δεν τα γνωρίζει «καθ’ αυτά», αλλά αποκλειστικά ως φαινόμενα. Αυτό σημαίνει ότι τα πράγματα δεν τα γνωρίζουμε όπως ακριβώς είναι, αλλά όπως μπορούμε να τα αντιληφθούμε. Αυτό οφείλεται στο ότι τα εμπειρικά δεδομένα υποβάλλονται σε επεξεργασία από τις προεμπειρικές (a priori) «δομές» σύμφωνα με τις οποίες λειτουργεί το πνεύμα μας. Αυτές οι a priori δομές λειτουργούν σαν παραμορφωτικός φακός για τη γνώση μας για τα πράγματα, γι’ αυτό τα γνωρίζουμε μόνο ως φαινόμενα.
Ωστόσο για εμάς αυτή είναι η πραγματικότητα, όπως αυτή συλλαμβάνεται από τη συνείδησή μας ως φαινόμενο. Άρα το να γνωρίσουμε τις ουσίες και τις ιδιότητες των φαινομένων, αυτό είναι το νόημα και ο σκοπός της επιστήμης. Αυτό είναι και το όριο της ανθρώπινης γνώσης και συνείδησης.
3.1. Νεοκαντιανισμός
Κόεν(Cohen) και Νάτορπ (Natorp): Ο νους δίνει μορφή στα ψυχικά φαινόμενα και συγκροτεί τις έννοιες. Η μόνη πραγματικότητα που γνωρίζουμε είναι αυτές. Η νόηση έχει την τάση να αποδίδει αντικειμενική υπόσταση στις έννοιες, άρα το Είναι δεν θεμελιώνεται στον εαυτό του, αλλά αντλεί την ύπαρξή του από τη νόηση. Η Σχολή του Μερβούργου απορρίπτει το «πράγμα καθ’ αυτό» του Καντ. Προσπαθεί να απαλλάξει τον αντικειμενικό ιδεαλισμό από το μεταφυσικό του στοιχείο, προσδίδοντάς του καθαρά λογικό χαρακτήρα: ο νους με τις λογικές νοητικές λειτουργίες του, δηλαδή ο λόγος, συγκροτεί την πραγματικότητα όπως εμείς την αντιλαμβανόμαστε.
4. Φαινομενολογία
Χούσερλ (Husserl): Με τη φαινομενολογία του – την οποία πρέπει να διακρίνουμε από τον φαινομενισμό – εισάγει όχι ένα καινούριο φιλοσοφικό σύστημα αλλά μια καινούρια μέθοδο έρευνας των πραγμάτων. Ο Χούσερλ δεν ξεκινά από μια ρητή αποδοχή του Εγώ (όπως κάνει ο Ντεκάρτ), ώστε με βάση αυτή να καταλήξει στη βεβαιότητα ότι υπάρχει το αντικείμενο. Ούτε αρνείται ότι υπάρχει η νοούσα συνείδηση και ο κόσμος. Αποφεύγει να πάρει θέση επί του προκειμένου, δηλαδή αναστέλλει την κρίση του και το όλο θέμα το βάζει «μέσα σε παρένθεση»: παρόμοια στάση με την «εποχή» των Σκεπτικών.
Από την άλλη όμως ο Χούσερλ θεωρεί τη συνείδηση προϋπόθεση της γνωστικής διαδικασίας, κάτι σαν ένας διακριτικός παρατηρητής που αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Η συνείδηση-παρατηρητής είναι διαρκώς στραμμένη προς κάτι, «σκοπεύει» πάντοτε σε κάτι. Κάθε συνείδηση είναι πάντοτε συνείδηση ενός πράγματος: το cogito του Χούσερλ δεν οδηγεί στην ενορατική σύλληψη ενός ego (κατά Ντεκάρτ), αλλά κατευθύνεται κάθε φορά προς ένα cogitatum (= αντικείμενο σκέψης).
Η διαρκής στροφή της συνείδησης προς κάτι ονομάζεται ονομάζεται «προθετικότητα» (intentionalität). Ο ρόλος της συνείδησης δεν είναι παθητικός. Είναι καθοριστικός για τη σύλληψη του νοήματος των πραγμάτων. Σε μια πρώτη φάση η συνείδηση στρέφεται προς ό,τι «φαίνεται», δηλαδή προς ό,τι εκδηλώνεται κατά τρόπο αυθεντικό («φαινομενολογική αναγωγή» – το πράγμα, η έννοια, το φαινόμενο μπαίνει σε εισαγωγικά). Επιδίωξή της όμως είναι σε μια δεύτερη φάση να αναχθεί στη σύλληψη του είδους, των ουσιών («ειδητική αναγωγή»).
Οι ουσίες που τις θεάται η συνείδηση, δεν είναι «όντως όντα» με την πλατωνικά έννοια του όρου, αλλά ούτε και απλά δημιουργήματα της σκέψης. Είναι η αληθινή ουσία των πραγμάτων «καθ’ αυτά», απαλλαγμένων από συμβεβηκότα. Δηλαδή με την ειδητική αναγωγή καταλήγουμε σε μία απλή ουσία που είναι βασική ιδιότητα. Απλή με την έννοια ότι χωρίς αυτήν το πράγμα δεν νοείται ως τέτοιο: π.χ. η ειδητική αναγωγή του «τριγώνου» είναι η κυρτότητα, του «χρώματος» η επιφάνεια.
(Η συνέχεια την Πέμπτη, 14/7/2011)
Αθήνα, 11/7/2011
Δημήτρης Φασόλης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου