Ο νέος τύπος ανθρώπου αναδύεται – και αναδεικνύεται – αναπόφευκτα από την παρακμή-κατάρρευση του μέχρι τώρα «υπαρκτού» πολιτισμικού μοντέλου και του αντίστοιχου ανθρωπολογικού τύπου: του καπιταλιστικού. Στον αστικό-εξουσιαστικό πολιτισμό το ανθρώπινο ον υποβιβάζεται σε εκμαυλισμένο ανδράποδο, σε ένα εγώ απομονωμένο, χωρίς συνείδηση, πέρα από την ικανοποίηση του ιδιωτικού του συμφέροντος. Στη σύγχρονη ταξική κοινωνία ο άνθρωπος καταντάει ένα γρανάζι για την καλύτερη λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας και την αναπαραγωγή του ιεραρχικού πολιτισμού. Ο νέος ανθρωπολογικός τύπος δεν μπορεί παρά να είναι ριζικά διαφορετικός, αναγκαστικά πρωτόγνωρος για τα μέχρι τώρα μέτρα και αξίες του παραδεδομένου πολιτισμού.
Κι αυτό, όχι γιατί ο άνθρωπος ως είδος δεν μπορεί να φτάσει σε χαμηλότατα επίπεδα παρακμής και δυσλειτουργικότητας, στη σχέση με τους ομοίους του και με τη φύση. Σε μια κατάσταση όπου θα εκλείπει σχεδόν η έλλογη και η κοινωνική-αλληλέγγυα φύση του. Αλλά γιατί από ένα όριο και κάτω θα αυτοκαταστραφεί. Και υπό αυτήν την έννοια, είναι επίκαιρη η ρήση που παραθέτει στο έργο του Θλιβεροί Τροπικοί, ο σπουδαίος κοινωνικός ανθρωπολόγος Κλοντ Λέβι-Στρως: «Ο κόσμος άρχισε χωρίς τον άνθρωπο και θα τελειώσει χωρίς αυτόν»[1]. Οποιαδήποτε άλλη κατάσταση που συνιστά παραλλαγή του υπάρχοντος ανθρωπολογικού μοντέλου είναι συνεπώς καταδικασμένη να κατρακυλήσει μαζί με το καταρρέον ταξικό-ιεραρχικό σύστημα.
Όμως, επειδή ο άνθρωπος είναι φύση οργανωμένη σε ένα πολυσύνθετο επίπεδο της ύλης, αυτό της έλλογης συνείδησης και του γνωστικού οργάνου του νου-εγκεφάλου, θα πρέπει, αναγκαστικά, να υπάρχουν μηχανισμοί αντίδρασης και αυτορρύθμισης του συστήματός του. Και οι μηχανισμοί αυτοί σε μια κατάσταση κρίσης και παρακμής θα πρέπει, αναγκαστικά, να ενεργοποιηθούν. Οπότε, είναι πιθανό να υπάρξει κάποια μεταλλαγή-μετεξέλιξη στο ανθρώπινο βιολογικό (φυσικό) και κοινωνικό σύστημα. Αυτό σημαίνει ότι θα προκύψει ένα νέο είδος ή τύπος ανθρώπου, με μια δομικά νέα συνείδηση, σκέψη, ψυχολογία, νοοτροπία, στάση και συμπεριφορά. Μια τέτοια ριζική αναδιάταξη θα επιφέρει και ανάλογης σημασίας και υφής αλλαγές στην κοινωνική διάσταση του ανθρώπου, στη σχέση του με τους συνανθρώπους του, τη φύση και το περιβάλλον.
Η παραπάνω συλλογιστική προκύπτει από τη διαλεκτική λογική του Hegel, σύμφωνα με την οποία κάθε πράγμα εμπεριέχει εγγενώς, «αφ’ εαυτού», την άρνησή του [το Α = -Α (μη Α) και Α, ως εσωτερική δομή του), και η εσωτερική αυτή αντίφασή του είναι η κινητήρια δύναμη στη διαδικασία εξέλιξής του. Συνεπώς αν ο άνθρωπος (στη δυτική εκδοχή του) εκδηλώνεται μέχρι σήμερα μέσα από το αρνητικό του στοιχείο, το κατακερματισμένο εγωιστικό άτομο – άρα ως μη-άνθρωπος, αφού μόνο στην ουκουμενικότητά του μπορεί να ιδωθεί ως τέτοιος – εφόσον αυτή η αρνητική φάση θα έχει εκτυλιχθεί πλήρως, θα πυροδοτηθεί η νέα, θετική πλέον, φάση στη διαδικασία εξέλιξής του. Θα αναδυθεί, δηλαδή, λογικά ο (νέος) οικουμενικός άνθρωπος ως άρνηση της μη- ανθρωπινότητάς του και άρα ως κατάφαση στην αλήθεια του ως (πραγματικού) ανθρώπου.
Ωστόσο, μέσα από ποιες διαδικασίες, φυσικο-κοινωνικές – στο βαθμό που φύση και κοινωνία συνιστούν μια οργανική-λειτουργική ενότητα – θα αναδυθεί ο νέος τύπος ανθρώπου και κοινωνίας (άρα και ιστορίας); τι δομικές αλλαγές, ανακατατάξεις, στο γήινο γεωφυσικό περιβάλλον ή άλλου είδους συνέπειες θα φέρουν οι εν λόγω διαδικασίες; Αυτό είναι δύσκολα προβλέψιμο και κατανοητό. Και αυτό γιατί όταν ένα ολόκληρο σύστημα (το οικονομικό και πολιτισμικό, του συγκεκριμένου τύπου ανθρώπου-κοινωνίας) καταρρέει, δημιουργώντας δομικές ανισορροπίες και καταστροφές στο φυσικό αλλά και ευρύτερα στο γήινο (γεω-φυσικό, ατμοσφαιρικό, ενεργειακό, οικο-βιολογικό) σύστημα, τότε οι αντίρροπες δυνάμεις και διαδικασίες που θα εμφανιστούν δεν ξέρουμε ακριβώς ποια στοιχεία θα αφήσουν και ποια θα καταστρέψουν, ώστε να επιτευχθεί η αναδόμηση-μεταλλαγή του συστήματος.
Λογικά, αφού μιλάμε για την ανάδυση του οικουμενικού ανθρώπου, πρόκειται για μια ανθρώπινη υπόσταση πέραν του υπο-κειμένου, αυτού δηλαδή που υπόκειται σε καταναγκασμούς και ψεύτικες συμβάσεις. Προκύπτει λοιπόν το αυτόνομο άτομο, το ολοκληρωμένο και αύταρκες-ανεξάρτητο πρόσωπο. Το οποίο είναι όμως ταυτόχρονα συνειδητά συνδεδεμένο και νοηματοδοτημένο από όλο το πλάτος του «άλλου», εν τέλει του κοινωνικού. Φορέας εναργούς κοινωνικής συνείδησης, η οποία στρέφεται στον άλλο, σε αυτόν που είναι κατά κανόνα αόρατος, άφαντος από την αντίληψη του σημερινού ανθρωπάκου, του ιδιώτη (ηλίθιου) καταναλωτή. Ένα άτομο, συνεπώς, που ταυτίζεται οντολογικά με τον «άλλο», που τελικά είναι ο «εαυτός» του.
Αυτό όμως συνεπάγεται μια αναγκαία προϋπόθεση: το άτομο ως έννοια έχει μια ευρύτητα, μια καθολικότητα, διότι έχει ένα μόνο χαρακτηριστικό γνώρισμα, την κοινωνία (κοινωνικότητα). Συνεπάγεται δηλαδή ότι είναι μια κοινωνική κατηγορία. Αυτό εξάλλου μας λέει η λογική και η φιλοσοφία: ότι δηλαδή το «άτομο» είναι μια πλατιά και αφαιρετική (γενική) έννοια, μια αναλυτική (κοινωνιολογική) κατηγορία. Άρα, το άτομο δεν μπορεί να ιδωθεί ξέχωρα από την κοινωνία, η οποία είναι επίσης μια αναλυτική κατηγορία, μια πλατιά (αφαιρετική) έννοια. Ίσως αυτό φαίνεται δύσκολα εξηγήσιμο. Οι καιροί και οι συγκυρία, όμως, ευνοούν για να γίνει κάτι τέτοιο κατανοητό…
- Το παρόν κείμενο βασίστηκε σε σκέψεις που προέκυψαν από διαβάσματα και μαθήματα από τον Νώντα Κούκα πάνω στον Hegel.
Παραπομπές
Georg W. F. Hegel 1991. Η Επιστήμη της Λογικής. Αθήνα-Γιάννινα: Εκδόσεις Δωδώνη.
Claude Levi-Strauss 1979. Θλιβεροί Τροπικοί. Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Χατζηνικολή.
25/12/2011
Δημήτρης Φασόλης
[1] Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να σταθούμε σε ορισμένα, πολιτικο-φιλοσοφικού χαρακτήρα, σημεία της σκέψης του Λέβι-Στρως: Σε μια συνέντευξή του στη Monde (2005) είχε δηλώσει: «[…]Παρατηρώ τις καταστροφές που γίνονται… Την τρομακτική εξαφάνιση ζωντανών ειδών, είτε είναι ζώα είτε φυτά – αλλά και το ίδιο το γεγονός ότι το ανθρώπινο είδος ζει σ’ ένα καθεστώς εσωτερικής δηλητηρίασης. Σκέφτομαι το παρόν και τον κόσμο στον οποίο τελειώνω τις μέρες μου. Και δεν τον αγαπώ αυτόν τον κόσμο […] Είναι αδύνατον για έναν εθνολόγο να αγνοήσει τη συστηματική και τερατώδη καταστροφή που έχουμε προκαλέσει οι Δυτικοί, εδώ και αιώνες, σε πολιτισμούς διαφορετικούς από τον δικό μας. Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε αυτή την καταστροφή ανθρώπινων κοινωνιών από την καταστροφή που θύματά της είναι σήμερα ζωικά και φυτικά είδη, και όλα αυτά στο όνομα ενός ουμανισμού που τοποθέτησε τον άνθρωπο στη θέση του βασιλιά και αφέντη του κόσμου. Ο ορισμός που έδωσε στον άνθρωπο ο κλασικός ουμανισμός είναι πολύ στενός, τον παρουσιάζει μόνο ως σκεπτόμενο ον αντί να τον θεωρήσει ένα ζωντανό πλάσμα, και το αποτέλεσμα είναι ότι το σύνορο που τοποθετήσαμε ανάμεσα στην ανθρωπότητα και την υπόλοιπη δημιουργία να βρίσκεται πολύ κοντά στον άνθρωπο, ο οποίος έτσι γίνεται ευάλωτος στην καταστροφή». Επίσης ο Λέβι-Στρως άσκησε έντονη πολεμική στο ρατσισμό-φασισμό, λέγοντας ότι ο δρόμος που έχει πάρει σήμερα η ανθρωπότητα είναι γεμάτος τεράστιες εντάσεις και μισαλλοδοξία, ώστε «μπορούμε να στηρίξουμε τις ελπίδες μας μόνο σε μια αλλαγή της πορείας της ιστορίας, η οποία είναι ακόμα πιο δύσκολη από την εξασφάλιση μιας προόδου στην πορεία των ιδεών».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου